İsa Muğannanın ailə portreti: sükutun daxilində yanan ruh...-Fuad Biləsuvarlı yazır
Tarix: 31-07-2025 | Saat: 10:21
Bölmə:Özəl | çapa göndər
/Bu yazımı həm təhlil xarakterli, həm də İsa Muğanna irsi ilə daxili söhbətə çevrilmiş bir forma ilə qurdum.\
Böyük yazıçı İsa Muğanna yalnız ədəbi irsi ilə deyil, ailə mühitindəki insanlığı ilə də yaddaşlarda yaşamaqdadır. Onun gündəlik davranışlarında da yazıçı ruhunun incə izləri görünürdü — bir sözlə, o, həyatını bir roman kimi yaşayıb, ailəsini sətirlər arasında yaşatmağı bacaran nadir insan idi.
O, "çox sakit, mədəni" bir şəxsiyyət idi — lakin bu sakitlik sönüklük deyil, daxili düşüncənin, müşahidə gücünün və mərifətin təcəssümü idi. Sükutunda fikir, baxışında sevgi vardı. Elə yeri gələndə “çılğın” davranışları da bu yazıçı xarakterinin bir başqa qatı idi — duyğularını qışqırmadan, lakin zərif çılğınlıqla ifadə edən, sənətə olduğu kimi ailəsinə də ehtirasla bağlanan bir insan.
Ata obrazı onun üçün sadəcə bioloji bir rol deyildi. “Əvəzsiz ata” olmaq — deməkdir ki, o, övladlarının dünyagörüşünü genişləndirən, onlara örnək olan, qoruyan, ilham verən bir fiqura çevrilmişdi. Həyat yoldaşı kimi də “qayğıkeş” idi; bu qayğı təkcə gündəlik ehtiyacları qarşılayan yox, ruhunu duyub, sözlə də, səssizliklə də arxadaş olan bir sevgi forması idi.
Belə bir şəxsiyyətlə birgə yaşamaq — onunla təkcə eyni evdə deyil, eyni əsərdə yaşamaq deməkdir. İsa Muğanna ailəsi üçün həm müəllif, həm qəhrəman, həm də oxucu olmuşdur.
Kamil insan və həqiqət axtarışı: İsa Muğannanın əbədi ideyası
İsa Muğannanın ədəbi dünyası yalnız sözün estetikası ilə deyil, ideyanın yükü ilə də doludur. Onun əsərlərinin mərkəzində dayanan fikir — kamil insan və həqiqət axtarışı — sadəcə bədii bir konsept deyil, həm də ontoloji bir çağırışdır. Hər obrazın içində bu ideyanın bir fraqmenti yaşamaqdadır, bəzən sükutla, bəzən üsyanla, bəzən də dualarla…
Yazıçının qızı deyir: “Bəzi obrazlarda atamın xarakterinin müəyyən xüsusiyyətləri hiss olunur.” Bu sözlərdən anlaşılır ki, Muğanna özünü yalnız müəllif kimi deyil, həm də obrazlarının ruhunda yaşadan bir sənətkardır. Onun əsərlərindəki qəhrəmanlar — bəzən çarpışan, bəzən axtaran — bir növ yazıçının daxili dialoqunun əksidir.
Kamil insan ideyası Muğanna üçün təkcə dini və mənəvi baxış bucağında yox, həm də milli və tarixi kontekstdə aktuallıq daşıyırdı. O, insanı bütövləşdirən, özünə və cəmiyyətə cavabdeh edən bir varlıq kimi təsvir edirdi. Ancaq bu idealın “tam keçməməsi” — zamanın, cəmiyyətin, insan iradəsinin zəiflikləri ilə bağlı bir təəssüf doğurur.
Burada bir sual doğur: Həqiqətə doğru yol niyə bu qədər çətindir?
Bəlkə də Muğanna bu sualı öz əsərlərində cavablandırmağa çalışıb — obrazların içində öz iradəsi, öz vicdanı və öz ruhu ilə. Və bu axtarış, bəlkə də tam çatmadığı üçün, indi bizim üzərimizə düşür. Onun ideyasını yaşatmaq — kamilliyi yalnız axtarışda deyil, davranışda da daşımaq — bir ədəbi mirasa deyil, mənəvi borca çevrilir.
İlhamın səssiz gəlişi: İsa Muğannanın ritualsız ruh hərəkəti
Yazıçıların evdə ilham axtarışı bəzən gündəlik rituallarla iç-içə keçir — bəziləri gəzintiyə çıxar, bəziləri musiqi dinləyər, bəziləri uzun sükutla düşünər. Lakin İsa Muğanna bu qəliblərin heç birinə sığmırdı. Qızı deyir: “Atam rituallardan uzaq idi.” — bu cümlənin özü yazıçı ruhunun özünəməxsus poetikasını açır.
Bu uzaqlıq — özündən uzaqlaşma deyil, əksinə, ruhun gündəlik həyatla təbii bir vəhdət içində olması idi. Onun üçün ideya, ritualın nəticəsi yox, iç düşüncənin sükut içində gəlişi idi. Hər gün onun üçün bir meditasiyanın öz formasıydı — lakin bu meditasiya stulda oturmaqla deyil, fikirin içindən keçirilməklə baş verirdi.
İsa Muğannanın ilhamı bəlkə də bir baxışda, bir dialoqda, ya bir sükutda doğurdu. Rituallar ona yad idi, çünki həyatın özü onun üçün kifayət qədər simvolik idi. O, hər ideyanı yaşadığı anların içindən süzürdü — “kamil insan” anlayışı da bu sadəliyin içində formalaşırdı.
Bəlkə də onun ideya tapmaq üsulu rituallardan daha ritmik idi:
– Sükutun özünə qulaq asmaq,
– Düşüncəni yaşamaq, yazmaq üçün yox, dərk etmək üçün saxlamaq,
– Daxildəki səslə deyil, daxildəki səssizliklə danışmaq.
Sözə müdaxilə olmaz: İsa Muğannanın yaradıcı səssizliyi
Yazıçı və ailə — bu münasibətdə nə qədər söz, nə qədər sükut olar? İsa Muğanna bu balansı öz həyatında unikal şəkildə qoruyurdu. Qızı deyir: “Biz onun yazılarından yalnız kitab çap olunanda xəbər tutardıq. Müdaxiləni sevmirdi. Məncə, belə də olmalıdır.” Bu cümlə — bir yazıçının azadlığına, onun fikir toxunulmazlığına olan ehtiramın ən saf ifadəsidir.
Yazıçının evində fikir paylaşımları yox idi, çünki hər söz — ona aid idi. Rəy soruşmaq onun üçün bəlkə də fikrin zəifləməsi idi, ya da daxili ritminin pozulması. İsa Muğanna yazırdı — və yazını bitirdikdən sonra ailəsi o yazını ilk dəfə çap olunmuş kitabda oxuyurdu. Bu, həm intellektual, həm də yaradıcı müstəqilliyin zirvəsidir.
Müdaxiləyə ehtiyac yox idi, çünki o, yazını sanki Tanrı ilə təkbətək danışaraq yazırdı — oxucu sonradan bu dialoqu dinləyirdi, ailəsi isə sükutun içindən onu duyurdu. Bu davranış — fikrin su kimi öz yolunu tapmasına olan inam idi.
– Söz — onun ibadəti idi.
– Kitab — bu ibadətin ilk rəsmi bəyanı.
– Ailə — bu bəyanı diqqətlə dinləyən ruhlar.
Bu cür yanaşma, yazıçının əsərlərinin niyə bu qədər güclü və bütöv olduğunu izah edir. Çünki orada təkcə fikir yox, fikirin müdaxiləsiz doğulduğu daxili azadlıq var idi.
Yazılmamış sözün kədəri: Muğannanın sirli əsəri
Sual: “Atanızın yazdığı əsərlər arasında heç çap olunmamış, sirli və gizli qalan mətnlər mövcuddurmu? Onların taleyi necə oldu?”
Qızı deyir: “ Yenə əsər yazmaq stəyirdi, amma təəssüf, ömür vəfa etmədi.”
Bu cümlədəki ahəng, bir əsərin yoxluğundan daha çox, bir ruhun tamamlanmamış çağırışından xəbər verir. Hər yazıçı ömrünün sonuna doğru içində daşıdığı son hekayəni, son fikri yazmaq istəyir. Bu istək — bir növ hesabatdır həyatda gördüklərinə, yaşadıqlarına, inandığı həqiqətə. Lakin İsa Muğanna bu sonuncu hesabatı yazmağa çalışarkən zaman sükutla araya girdi.
O başlanmamış əsəri — bəlkə də onun bütün yaradıcılığının yekunu olacaqdı. Bəlkə “İdeal”ın tamamı, bəlkə “həqiqət axtarışı”nın son cavabı… Biz o əsəri görmədik, amma onun niyyətini hiss etdik. Yazmaq istəyi bir mətn yox, bir miras idi.
- Yazılmamış əsər — qəlbin içində yazılıb, lakin kağıza keçməyib.
- Yazıçı getdi — lakin sözü hələ də sükutda pıçıldayır.
- Son sətir baş tutmadı — amma ruhumuzda onun əks-sədası var.
Bəlkə də oxucu bu məqaləmi oxuyarkən düşünəcək: İsa Muğannanın yazmadığı əsər bizim tərəfimizdən yaşanmalıdır — düşüncə, sükut, iradə ilə.
Ruhun səssiz ziyarəti: İsa Muğanna yuxuların içində
İsa Muğanna dünyasını dəyişdikdən sonra onun ruhu haqqında mistik hekayələr danışılmadı. Lakin bu, onun ailəsi ilə bağının sıradanlaşdığı anlamına gəlmir. Qızı deyir: “Elə bir mistik hadisə olmayıb, o, hər gün yuxularımın qonağıdır.”
Bu söz — həm sadə, həm də dərin poetik yük daşıyır. Yazıçı ruhu bəlkə də izah olunmaz hadisələrlə deyil, yuxularla görüşməyi seçmişdi. Çünki yuxu — yaddaşın ruhla danışdığı yerdir. Orada nə qorxu var, nə mübahisə — yalnız səssiz səslər, tanış baxışlar, vəfa dolu kölgələr.
Yuxuların qonağı olmaq — bir övladın atasını daha fərqli və bəzən daha yaxın bir sükutda duymaq deməkdir. Mistik hadisə yoxdur, çünki onların əlaqəsi mistikdən daha realdır. İsa Muğanna bu yuxularda bəlkə də heç danışmır, yalnız baxır. Və bu baxış — bir yazıçı kimi yox, bir ata kimi seyr edən bir ruhun baxışıdır.
Bu sükutlu görüşlər — məqalənin ruhani zirvəsidir. Oxucu hiss edir ki, yazıçı getməyib, sadəcə forma dəyişib. O indi yuxuların içində yazır, və biz hələ də onu oxumağa davam edirik — bir baxışdan, bir toxunuşdan, bir hissdən.
Elm və eşqə çağırış: Muğanna məsləhəti
Qızı deyir: "Atam insanları elmə, eşqə çağırardı.” Bu cümlə sadə görünsə də, içində böyük bir həyat fəlsəfəsi yatır. İsa Muğanna üçün insanın formalaşması iki sütun üzərində qurulmalı idi — elm və eşq. Elm — insanın dünyanı dərk etmə bacarığı, eşq — insanın özünü və başqasını duyma ehtiyacı.
Bu iki anlayış onun həyat və yaradıcılıq tərzində bir-birini tamamlayan simvola çevrilmişdi. Elm — cəmiyyətin yüksəlməsi, düşüncənin dərinləşməsi üçün zərurət idi. Eşq — bu yüksəlişə ruh qatmaq, onu insani və mənəvi formada yaşamaq üçün bir şərt. Yalnız bu iki çağırışın birgə varlığı insanı kamilliyə aparırdı — elə o ideya ki, Muğanna həyat boyu yazdı.
Sual: “Əgər İsa Muğanna bu gün həyatda olsaydı, dünyanın və Azərbaycanın durumu barədə nə deyərdi? Nədən narahat olardı?”
Bu sual — bir yazıçının vicdanına yönəlmişdir. Cavab isə onun irsindən doğan düşüncə olmalıdır.
İsa Muğanna bu gün yaşasaydı, yəqin ki, cəmiyyətin idealsızlaşmasından, ruhsuz elmdən, və mənafeyə bağlı eşqsiz münasibətlərdən narahat olardı. O, insanın iç boşluğunu dolduran mənəvi təməlin zəifləməsini müşahidə edərək yazardı: "Bizi ruh yox, rutin idarə edir."
O, dünyanın texnologiya ilə çox sürətlə, lakin düşüncə ilə yavaş dəyişməsini tənqid edərdi. Azərbaycan kontekstində isə millilikdən uzaqlaşma, dəyərlərin simvolik yox, formal yaşanması onun əsas qayğısı olardı.
Bəlkə də deyərdi:
“Bir millət öz eşqini itirsə, öz tarixini də yalnız muzeydə yaşadar.”
O, yeni nəsli elmə, eşqə yenidən çağırardı — necə ki, vaxtilə ailəsinə və oxucularına etmişdi. Bu çağırış bu gün daha da vacibdir
İlhamın məkanı və yarımçıq qalan ruh: İsa Muğannanın yazı dünyası
Yaradıcılığın mühiti bəzən çox sadə, bəzən də sirli ola bilir. İsa Muğanna üçün bu mühit əşyaların sayı ilə deyil, ruhun sükutu ilə ölçülürdü. Qızı bu barədə danışarkən otağında hansı əşyaların, hansı səssizliyin ilhamı axıtdığını demir. O, sözlə ifadə etmədiyi bir mühitin fonunu sükutla çəkir. Bu da onu göstərir ki, yazı prosesi üçün İsa Muğannanın ideal mühiti konkretləşmirdi — o, daxili dünyanın səssizliyində yazırdı.
Bu ideal mühit:
- Rituallardan uzaq, lakin düşüncə ilə dolu
- Otaqdan çox, ruhun genişliyi
- Əşyalardan çox, fikrin kölgəsi ilə dolu hava
Bu sükut içində Muğanna bir əsər başlamaq istəyirdi. Qızı deyir: “Əsər başlamaq istəyirdi, amma təəssüf, ömür vəfa etmədi.” Bu cümlə təkcə bir layihənin yarımçıq qalmasını deyil, bir ruh halının zamanla üz-üzə gəlib məğlub olmasını ifadə edir.
Bəzən yazılmayan əsər yazılmış olanlardan daha güclü olur. Çünki onun içində niyyət var, məram var, ümid var. İsa Muğannanın zehni ilə qurduğu, lakin vərəqə keçə bilməyən o roman, dram ya da traktat — indi oxucunun təsəvvüründə yazılır. Bəlkə biz o əsərin izlərini "İdeal"ın son səhifəsində, "Türfə"nin düşüncəsində, ya da "Cəhənnəm"dəki yanğının bədii obrazların təsvirində hiss edirik.
Bu hissə məqalənin səssiz kulminasiyasıdır:
– Otaq sükutla dolu idi. Əsər də sükuta qarışdı.
– Yazılmayan cümlə, bəlkə də onun ən dərin fikri idi.
Mətbəxin müəllif səhnəsi: Muğannanın gecə ayini
Yazıçılıq bəzən otaqda deyil, vərdişin içində doğulur. İsa Muğannanın yazı saatı qeyri-adi idi — gecədən səhər 5-6-ya qədər, yəni dünyanın yatdığı vaxtda onun fikirləri oyanırdı. Bu zaman dilimi — sükutun dərinləşdiyi, qaranlığın fikirlə işıqlanmağa başladığı saatlar — onun ilham saatı idi.
O, mətbəxdə işləyərdi. Yazıçının mətbəxdə yazması, adilikdən çıxaraq simvola çevrilir. Bəlkə o mətbəx divarlarının ruhu, isti çaynikin buxarı, masa üzərindəki kağız səssizliyi — hamısı birgə yaradıcı ayinə çevrilmişdi.
Qızı deyir: Siqaretin tüstüsü, çaynikin mızıltısı — onun qəribəliyinin səsli müşayiətidir.”
Bu mızıltı yazının fon musiqisinə çevrilirdi. Siqaret tüstüsü fikrin bulududur, çaynikin səsi isə düşüncənin ritmini bildirirdi. O yazmırdı — yazını yaşayırdı. Hər cümlə çaynikin buxarı kimi görünməz, amma hiss olunan idi.
Bu vərdiş — bir yazıçının gecənin sükutunda öz ideyasını necə yetişdirdiyini göstərir. O saatlarda, o mətbəxdə, o mızıltı fonunda yazılan sətirlər — bəlkə də elə bu gün bizim qəlbimizi titrədən fikirlərə çevrildi.
Dünya miqyasında tanınması və sözlə mübarizə: İsa Muğannanın səssiz savaşları
İsa Muğannanın əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatında zirvə sayılır — lakin qızı deyir: “Atam kifayət qədər dünya miqyasında tanınmayıb.” Bu cavab, bir yazıçının ruhunun yalnız yerli deyil, qlobal miqyasda da eşidilməli olduğunu xatırladır. Onun “İdeal”, “Məhşər”, “Cəhənnəm” kimi əsərləri fəlsəfi dərinliyi, milli kimlik və insanın daxili axtarışları ilə doludur. Lakin bu əsərlər hələ də dünya ədəbiyyatının əsas platformalarında geniş tanınmayıb.
Bunun səbəbləri arasında:
- Dil baryeri — əsərlərinin çoxu hələ də geniş dillərə çevrilməyib.
- Fəlsəfi mürəkkəblik — onun yazıları sadə süjetdən çox, dərin ideoloji qatlar üzərində qurulub.
- Təqdimat çatışmazlığı — beynəlxalq ədəbiyyat festivallarında və akademik dairələrdə yetərincə tanıdılmayıb.
Buna baxmayaraq, Çingiz Aytmatov kimi dünyaşöhrətli yazıçı belə demişdi: “Biz hamımız İsa Muğannadan təsirlənmişik və öyrənmişik.” Bu sözlər onun təsir gücünün sərhədləri aşdığını göstərir.
Yazı prosesi və sözlə daxili döyüş
Sual: “İsa Muğanna öz yazılarında hansı cümləni təkrar-təkrar yazıb silərdi, sanki onun əsl formasını tapmaq üçün döyüşərdi?”
Qızı deyir: “Yazı prosesi məxfi idi.”
Bu cavab — bir yazıçının daxili laboratoriyasına açılan pəncərədir. İsa Muğanna yazı prosesini paylaşmazdı, çünki onun üçün yazmaq — sözlə döyüşmək, fikirlə təkbətək qalmaq, cümlənin ruhunu tutmaq demək idi. O, bəlkə də bir cümləni onlarla dəfə yazıb silərdi — lakin bu prosesin şahidi yalnız kağız və o özü olardı.
Bu məxfilik:
- Yaradıcılıq azadlığının qorunması idi.
- Sözün öz formasını tapması üçün zamanla mübarizə idi.
- Oxucuya yalnız tamamlanmış fikri təqdim etmək idi — çünki o, yarımçıq düşüncəni paylaşmağı sevməzdi.
Bəlkə də onun ən çox silib-yazdığı cümlə heç vaxt çap olunmayıb — çünki o, yalnız tam ruhunu daşıyan cümləni yaşamağa layiq sayırdı.
Yuxular və gerçəkliyin qovşağı
Bəzi mənbələrə görə, İsa Muğanna yazı prosesini yalnız zehni fəaliyyət kimi deyil, ruhani bir çağırış kimi yaşayırdı. O, “göydən ün gəlir, mən də təkrar edirəm” deyərək, yazdıqlarının bəzən Tanrısal bir ilhamla gəldiyini söyləyirdi. Bu, onun yuxularla, qeybdən gələn səslərlə bir növ dialoq qurduğunu göstərir. “İdeal” romanı və ardınca gələn əsərləri — “Qəbiristan”, “Cəhənnəm”, “GurÜn” — sanki bu yuxuların gerçəyə çevrilmiş formalarıdır.
Qələminin ilk sözü nə olardı?
Əgər onun qələmi danışsaydı, bəlkə belə deyərdi:
“Mən onun içindəki yanar ürəyin səsi idim. O, məni eşitdi — mən də onu yazdım.”
Çünki Muğanna üçün yazmaq, sadəcə fikir ifadəsi deyildi — bu, bir ruhun özünü tanıması idi.
Zamanla səyahət edən qələm
İsa Muğanna keçmişə Nəsimi ilə, bu günə “Tütək səsi” ilə, gələcəyə isə “İdeal” və “Türfə” ilə səyahət edirdi. Onun əsərlərində zaman düz xətt deyil, bir dairə kimi dönür. “Məhşər” romanında Nəsimi obrazı ilə orta əsrlərə gedir, “İdeal”da isə insanın ikinci doğuluşunu təsvir edərək gələcəyin metafizikasını qurur.
Ruhani mənbə və söz aləminin qapıları
Muğannanın ruhani aləmlə bağlılığı təkcə Mövlanə, Yunus Əmrə, Seyid Nigarı kimi simvollarla deyil, həm də öz yaratdığı mistik sistemlə — SafAğ elmi və OdƏr dili ilə bağlı idi. O, “EySar” adlı mistik varlıqdan ilham aldığını deyirdi — bu varlıq ona “gözün açılsın, sonra deyəcəm” deyə yazıların məzmununu göndərirdi. Bu, onun söz aləminin qapılarını açan metafizik bir enerjiyə bağlı olduğunu göstərir.
P.S. İsa Muğanna təkcə yazıçı deyildi — o, sanki bir fikir ritmiydi, zamana sığmayan bir çağırış. Onun sözləri tarixə deyil, taleyə yazılırdı. Hər cümləsində bir millətin vicdanı, bir ruhun yanğısı vardı. Bu müsahibə, onun qızının səsi ilə — lakin Muğannanın ruhunun əks-sədası ilə danışdı.
Əsərləri dünya miqyasında hələ də tam tanınmasa da, bu torpağın ruhunda yaşayır. Yazılmamış əsəri onun susqun dualarıdır. Yazı saatları — gecə saatları — onun poetik ayinləridir. Qələmi danışsaydı, deyərdi: “Mən onun içindəki yanar ürəyin səsi idim.”
Elmə və eşqə çağıran atalıq məsləhəti, ruhani mənbələrlə bağlılığı, Mövlanənin sükutunu, Yunus Əmrənin ilhamını daşıyan yazı prosesi — hamısı bu müsahibədə sənətkarın qeyri-maddi mirasını bir daha canlandırır. Yuxuların qonağı olan bir ata, müdaxiləsiz yazının ilhamlı müəllifi, dünya və insanla öz dili ilə danışan bir qələm sahibi...
Müəllif: Fuad BİLƏSUVARLI,
AYB və AJB üzvü, Prezident mükafatçısı, Həsən bəy Zərdabi mükafatçısı
Məlumatlanmaq üçün Facebook səhifəmizi
Digər xəbərlər
Tarix: 31-07-2025 | Saat: 10:21
Bölmə:Özəl | çapa göndər
/Bu yazımı həm təhlil xarakterli, həm də İsa Muğanna irsi ilə daxili söhbətə çevrilmiş bir forma ilə qurdum.\
Böyük yazıçı İsa Muğanna yalnız ədəbi irsi ilə deyil, ailə mühitindəki insanlığı ilə də yaddaşlarda yaşamaqdadır. Onun gündəlik davranışlarında da yazıçı ruhunun incə izləri görünürdü — bir sözlə, o, həyatını bir roman kimi yaşayıb, ailəsini sətirlər arasında yaşatmağı bacaran nadir insan idi.
O, "çox sakit, mədəni" bir şəxsiyyət idi — lakin bu sakitlik sönüklük deyil, daxili düşüncənin, müşahidə gücünün və mərifətin təcəssümü idi. Sükutunda fikir, baxışında sevgi vardı. Elə yeri gələndə “çılğın” davranışları da bu yazıçı xarakterinin bir başqa qatı idi — duyğularını qışqırmadan, lakin zərif çılğınlıqla ifadə edən, sənətə olduğu kimi ailəsinə də ehtirasla bağlanan bir insan.
Ata obrazı onun üçün sadəcə bioloji bir rol deyildi. “Əvəzsiz ata” olmaq — deməkdir ki, o, övladlarının dünyagörüşünü genişləndirən, onlara örnək olan, qoruyan, ilham verən bir fiqura çevrilmişdi. Həyat yoldaşı kimi də “qayğıkeş” idi; bu qayğı təkcə gündəlik ehtiyacları qarşılayan yox, ruhunu duyub, sözlə də, səssizliklə də arxadaş olan bir sevgi forması idi.
Belə bir şəxsiyyətlə birgə yaşamaq — onunla təkcə eyni evdə deyil, eyni əsərdə yaşamaq deməkdir. İsa Muğanna ailəsi üçün həm müəllif, həm qəhrəman, həm də oxucu olmuşdur.
Kamil insan və həqiqət axtarışı: İsa Muğannanın əbədi ideyası
İsa Muğannanın ədəbi dünyası yalnız sözün estetikası ilə deyil, ideyanın yükü ilə də doludur. Onun əsərlərinin mərkəzində dayanan fikir — kamil insan və həqiqət axtarışı — sadəcə bədii bir konsept deyil, həm də ontoloji bir çağırışdır. Hər obrazın içində bu ideyanın bir fraqmenti yaşamaqdadır, bəzən sükutla, bəzən üsyanla, bəzən də dualarla…
Yazıçının qızı deyir: “Bəzi obrazlarda atamın xarakterinin müəyyən xüsusiyyətləri hiss olunur.” Bu sözlərdən anlaşılır ki, Muğanna özünü yalnız müəllif kimi deyil, həm də obrazlarının ruhunda yaşadan bir sənətkardır. Onun əsərlərindəki qəhrəmanlar — bəzən çarpışan, bəzən axtaran — bir növ yazıçının daxili dialoqunun əksidir.
Kamil insan ideyası Muğanna üçün təkcə dini və mənəvi baxış bucağında yox, həm də milli və tarixi kontekstdə aktuallıq daşıyırdı. O, insanı bütövləşdirən, özünə və cəmiyyətə cavabdeh edən bir varlıq kimi təsvir edirdi. Ancaq bu idealın “tam keçməməsi” — zamanın, cəmiyyətin, insan iradəsinin zəiflikləri ilə bağlı bir təəssüf doğurur.
Burada bir sual doğur: Həqiqətə doğru yol niyə bu qədər çətindir?
Bəlkə də Muğanna bu sualı öz əsərlərində cavablandırmağa çalışıb — obrazların içində öz iradəsi, öz vicdanı və öz ruhu ilə. Və bu axtarış, bəlkə də tam çatmadığı üçün, indi bizim üzərimizə düşür. Onun ideyasını yaşatmaq — kamilliyi yalnız axtarışda deyil, davranışda da daşımaq — bir ədəbi mirasa deyil, mənəvi borca çevrilir.
İlhamın səssiz gəlişi: İsa Muğannanın ritualsız ruh hərəkəti
Yazıçıların evdə ilham axtarışı bəzən gündəlik rituallarla iç-içə keçir — bəziləri gəzintiyə çıxar, bəziləri musiqi dinləyər, bəziləri uzun sükutla düşünər. Lakin İsa Muğanna bu qəliblərin heç birinə sığmırdı. Qızı deyir: “Atam rituallardan uzaq idi.” — bu cümlənin özü yazıçı ruhunun özünəməxsus poetikasını açır.
Bu uzaqlıq — özündən uzaqlaşma deyil, əksinə, ruhun gündəlik həyatla təbii bir vəhdət içində olması idi. Onun üçün ideya, ritualın nəticəsi yox, iç düşüncənin sükut içində gəlişi idi. Hər gün onun üçün bir meditasiyanın öz formasıydı — lakin bu meditasiya stulda oturmaqla deyil, fikirin içindən keçirilməklə baş verirdi.
İsa Muğannanın ilhamı bəlkə də bir baxışda, bir dialoqda, ya bir sükutda doğurdu. Rituallar ona yad idi, çünki həyatın özü onun üçün kifayət qədər simvolik idi. O, hər ideyanı yaşadığı anların içindən süzürdü — “kamil insan” anlayışı da bu sadəliyin içində formalaşırdı.
Bəlkə də onun ideya tapmaq üsulu rituallardan daha ritmik idi:
– Sükutun özünə qulaq asmaq,
– Düşüncəni yaşamaq, yazmaq üçün yox, dərk etmək üçün saxlamaq,
– Daxildəki səslə deyil, daxildəki səssizliklə danışmaq.
Sözə müdaxilə olmaz: İsa Muğannanın yaradıcı səssizliyi
Yazıçı və ailə — bu münasibətdə nə qədər söz, nə qədər sükut olar? İsa Muğanna bu balansı öz həyatında unikal şəkildə qoruyurdu. Qızı deyir: “Biz onun yazılarından yalnız kitab çap olunanda xəbər tutardıq. Müdaxiləni sevmirdi. Məncə, belə də olmalıdır.” Bu cümlə — bir yazıçının azadlığına, onun fikir toxunulmazlığına olan ehtiramın ən saf ifadəsidir.
Yazıçının evində fikir paylaşımları yox idi, çünki hər söz — ona aid idi. Rəy soruşmaq onun üçün bəlkə də fikrin zəifləməsi idi, ya da daxili ritminin pozulması. İsa Muğanna yazırdı — və yazını bitirdikdən sonra ailəsi o yazını ilk dəfə çap olunmuş kitabda oxuyurdu. Bu, həm intellektual, həm də yaradıcı müstəqilliyin zirvəsidir.
Müdaxiləyə ehtiyac yox idi, çünki o, yazını sanki Tanrı ilə təkbətək danışaraq yazırdı — oxucu sonradan bu dialoqu dinləyirdi, ailəsi isə sükutun içindən onu duyurdu. Bu davranış — fikrin su kimi öz yolunu tapmasına olan inam idi.
– Söz — onun ibadəti idi.
– Kitab — bu ibadətin ilk rəsmi bəyanı.
– Ailə — bu bəyanı diqqətlə dinləyən ruhlar.
Bu cür yanaşma, yazıçının əsərlərinin niyə bu qədər güclü və bütöv olduğunu izah edir. Çünki orada təkcə fikir yox, fikirin müdaxiləsiz doğulduğu daxili azadlıq var idi.
Yazılmamış sözün kədəri: Muğannanın sirli əsəri
Sual: “Atanızın yazdığı əsərlər arasında heç çap olunmamış, sirli və gizli qalan mətnlər mövcuddurmu? Onların taleyi necə oldu?”
Qızı deyir: “ Yenə əsər yazmaq stəyirdi, amma təəssüf, ömür vəfa etmədi.”
Bu cümlədəki ahəng, bir əsərin yoxluğundan daha çox, bir ruhun tamamlanmamış çağırışından xəbər verir. Hər yazıçı ömrünün sonuna doğru içində daşıdığı son hekayəni, son fikri yazmaq istəyir. Bu istək — bir növ hesabatdır həyatda gördüklərinə, yaşadıqlarına, inandığı həqiqətə. Lakin İsa Muğanna bu sonuncu hesabatı yazmağa çalışarkən zaman sükutla araya girdi.
O başlanmamış əsəri — bəlkə də onun bütün yaradıcılığının yekunu olacaqdı. Bəlkə “İdeal”ın tamamı, bəlkə “həqiqət axtarışı”nın son cavabı… Biz o əsəri görmədik, amma onun niyyətini hiss etdik. Yazmaq istəyi bir mətn yox, bir miras idi.
- Yazılmamış əsər — qəlbin içində yazılıb, lakin kağıza keçməyib.
- Yazıçı getdi — lakin sözü hələ də sükutda pıçıldayır.
- Son sətir baş tutmadı — amma ruhumuzda onun əks-sədası var.
Bəlkə də oxucu bu məqaləmi oxuyarkən düşünəcək: İsa Muğannanın yazmadığı əsər bizim tərəfimizdən yaşanmalıdır — düşüncə, sükut, iradə ilə.
Ruhun səssiz ziyarəti: İsa Muğanna yuxuların içində
İsa Muğanna dünyasını dəyişdikdən sonra onun ruhu haqqında mistik hekayələr danışılmadı. Lakin bu, onun ailəsi ilə bağının sıradanlaşdığı anlamına gəlmir. Qızı deyir: “Elə bir mistik hadisə olmayıb, o, hər gün yuxularımın qonağıdır.”
Bu söz — həm sadə, həm də dərin poetik yük daşıyır. Yazıçı ruhu bəlkə də izah olunmaz hadisələrlə deyil, yuxularla görüşməyi seçmişdi. Çünki yuxu — yaddaşın ruhla danışdığı yerdir. Orada nə qorxu var, nə mübahisə — yalnız səssiz səslər, tanış baxışlar, vəfa dolu kölgələr.
Yuxuların qonağı olmaq — bir övladın atasını daha fərqli və bəzən daha yaxın bir sükutda duymaq deməkdir. Mistik hadisə yoxdur, çünki onların əlaqəsi mistikdən daha realdır. İsa Muğanna bu yuxularda bəlkə də heç danışmır, yalnız baxır. Və bu baxış — bir yazıçı kimi yox, bir ata kimi seyr edən bir ruhun baxışıdır.
Bu sükutlu görüşlər — məqalənin ruhani zirvəsidir. Oxucu hiss edir ki, yazıçı getməyib, sadəcə forma dəyişib. O indi yuxuların içində yazır, və biz hələ də onu oxumağa davam edirik — bir baxışdan, bir toxunuşdan, bir hissdən.
Elm və eşqə çağırış: Muğanna məsləhəti
Qızı deyir: "Atam insanları elmə, eşqə çağırardı.” Bu cümlə sadə görünsə də, içində böyük bir həyat fəlsəfəsi yatır. İsa Muğanna üçün insanın formalaşması iki sütun üzərində qurulmalı idi — elm və eşq. Elm — insanın dünyanı dərk etmə bacarığı, eşq — insanın özünü və başqasını duyma ehtiyacı.
Bu iki anlayış onun həyat və yaradıcılıq tərzində bir-birini tamamlayan simvola çevrilmişdi. Elm — cəmiyyətin yüksəlməsi, düşüncənin dərinləşməsi üçün zərurət idi. Eşq — bu yüksəlişə ruh qatmaq, onu insani və mənəvi formada yaşamaq üçün bir şərt. Yalnız bu iki çağırışın birgə varlığı insanı kamilliyə aparırdı — elə o ideya ki, Muğanna həyat boyu yazdı.
Sual: “Əgər İsa Muğanna bu gün həyatda olsaydı, dünyanın və Azərbaycanın durumu barədə nə deyərdi? Nədən narahat olardı?”
Bu sual — bir yazıçının vicdanına yönəlmişdir. Cavab isə onun irsindən doğan düşüncə olmalıdır.
İsa Muğanna bu gün yaşasaydı, yəqin ki, cəmiyyətin idealsızlaşmasından, ruhsuz elmdən, və mənafeyə bağlı eşqsiz münasibətlərdən narahat olardı. O, insanın iç boşluğunu dolduran mənəvi təməlin zəifləməsini müşahidə edərək yazardı: "Bizi ruh yox, rutin idarə edir."
O, dünyanın texnologiya ilə çox sürətlə, lakin düşüncə ilə yavaş dəyişməsini tənqid edərdi. Azərbaycan kontekstində isə millilikdən uzaqlaşma, dəyərlərin simvolik yox, formal yaşanması onun əsas qayğısı olardı.
Bəlkə də deyərdi:
“Bir millət öz eşqini itirsə, öz tarixini də yalnız muzeydə yaşadar.”
O, yeni nəsli elmə, eşqə yenidən çağırardı — necə ki, vaxtilə ailəsinə və oxucularına etmişdi. Bu çağırış bu gün daha da vacibdir
İlhamın məkanı və yarımçıq qalan ruh: İsa Muğannanın yazı dünyası
Yaradıcılığın mühiti bəzən çox sadə, bəzən də sirli ola bilir. İsa Muğanna üçün bu mühit əşyaların sayı ilə deyil, ruhun sükutu ilə ölçülürdü. Qızı bu barədə danışarkən otağında hansı əşyaların, hansı səssizliyin ilhamı axıtdığını demir. O, sözlə ifadə etmədiyi bir mühitin fonunu sükutla çəkir. Bu da onu göstərir ki, yazı prosesi üçün İsa Muğannanın ideal mühiti konkretləşmirdi — o, daxili dünyanın səssizliyində yazırdı.
Bu ideal mühit:
- Rituallardan uzaq, lakin düşüncə ilə dolu
- Otaqdan çox, ruhun genişliyi
- Əşyalardan çox, fikrin kölgəsi ilə dolu hava
Bu sükut içində Muğanna bir əsər başlamaq istəyirdi. Qızı deyir: “Əsər başlamaq istəyirdi, amma təəssüf, ömür vəfa etmədi.” Bu cümlə təkcə bir layihənin yarımçıq qalmasını deyil, bir ruh halının zamanla üz-üzə gəlib məğlub olmasını ifadə edir.
Bəzən yazılmayan əsər yazılmış olanlardan daha güclü olur. Çünki onun içində niyyət var, məram var, ümid var. İsa Muğannanın zehni ilə qurduğu, lakin vərəqə keçə bilməyən o roman, dram ya da traktat — indi oxucunun təsəvvüründə yazılır. Bəlkə biz o əsərin izlərini "İdeal"ın son səhifəsində, "Türfə"nin düşüncəsində, ya da "Cəhənnəm"dəki yanğının bədii obrazların təsvirində hiss edirik.
Bu hissə məqalənin səssiz kulminasiyasıdır:
– Otaq sükutla dolu idi. Əsər də sükuta qarışdı.
– Yazılmayan cümlə, bəlkə də onun ən dərin fikri idi.
Mətbəxin müəllif səhnəsi: Muğannanın gecə ayini
Yazıçılıq bəzən otaqda deyil, vərdişin içində doğulur. İsa Muğannanın yazı saatı qeyri-adi idi — gecədən səhər 5-6-ya qədər, yəni dünyanın yatdığı vaxtda onun fikirləri oyanırdı. Bu zaman dilimi — sükutun dərinləşdiyi, qaranlığın fikirlə işıqlanmağa başladığı saatlar — onun ilham saatı idi.
O, mətbəxdə işləyərdi. Yazıçının mətbəxdə yazması, adilikdən çıxaraq simvola çevrilir. Bəlkə o mətbəx divarlarının ruhu, isti çaynikin buxarı, masa üzərindəki kağız səssizliyi — hamısı birgə yaradıcı ayinə çevrilmişdi.
Qızı deyir: Siqaretin tüstüsü, çaynikin mızıltısı — onun qəribəliyinin səsli müşayiətidir.”
Bu mızıltı yazının fon musiqisinə çevrilirdi. Siqaret tüstüsü fikrin bulududur, çaynikin səsi isə düşüncənin ritmini bildirirdi. O yazmırdı — yazını yaşayırdı. Hər cümlə çaynikin buxarı kimi görünməz, amma hiss olunan idi.
Bu vərdiş — bir yazıçının gecənin sükutunda öz ideyasını necə yetişdirdiyini göstərir. O saatlarda, o mətbəxdə, o mızıltı fonunda yazılan sətirlər — bəlkə də elə bu gün bizim qəlbimizi titrədən fikirlərə çevrildi.
Dünya miqyasında tanınması və sözlə mübarizə: İsa Muğannanın səssiz savaşları
İsa Muğannanın əsərləri Azərbaycan ədəbiyyatında zirvə sayılır — lakin qızı deyir: “Atam kifayət qədər dünya miqyasında tanınmayıb.” Bu cavab, bir yazıçının ruhunun yalnız yerli deyil, qlobal miqyasda da eşidilməli olduğunu xatırladır. Onun “İdeal”, “Məhşər”, “Cəhənnəm” kimi əsərləri fəlsəfi dərinliyi, milli kimlik və insanın daxili axtarışları ilə doludur. Lakin bu əsərlər hələ də dünya ədəbiyyatının əsas platformalarında geniş tanınmayıb.
Bunun səbəbləri arasında:
- Dil baryeri — əsərlərinin çoxu hələ də geniş dillərə çevrilməyib.
- Fəlsəfi mürəkkəblik — onun yazıları sadə süjetdən çox, dərin ideoloji qatlar üzərində qurulub.
- Təqdimat çatışmazlığı — beynəlxalq ədəbiyyat festivallarında və akademik dairələrdə yetərincə tanıdılmayıb.
Buna baxmayaraq, Çingiz Aytmatov kimi dünyaşöhrətli yazıçı belə demişdi: “Biz hamımız İsa Muğannadan təsirlənmişik və öyrənmişik.” Bu sözlər onun təsir gücünün sərhədləri aşdığını göstərir.
Yazı prosesi və sözlə daxili döyüş
Sual: “İsa Muğanna öz yazılarında hansı cümləni təkrar-təkrar yazıb silərdi, sanki onun əsl formasını tapmaq üçün döyüşərdi?”
Qızı deyir: “Yazı prosesi məxfi idi.”
Bu cavab — bir yazıçının daxili laboratoriyasına açılan pəncərədir. İsa Muğanna yazı prosesini paylaşmazdı, çünki onun üçün yazmaq — sözlə döyüşmək, fikirlə təkbətək qalmaq, cümlənin ruhunu tutmaq demək idi. O, bəlkə də bir cümləni onlarla dəfə yazıb silərdi — lakin bu prosesin şahidi yalnız kağız və o özü olardı.
Bu məxfilik:
- Yaradıcılıq azadlığının qorunması idi.
- Sözün öz formasını tapması üçün zamanla mübarizə idi.
- Oxucuya yalnız tamamlanmış fikri təqdim etmək idi — çünki o, yarımçıq düşüncəni paylaşmağı sevməzdi.
Bəlkə də onun ən çox silib-yazdığı cümlə heç vaxt çap olunmayıb — çünki o, yalnız tam ruhunu daşıyan cümləni yaşamağa layiq sayırdı.
Yuxular və gerçəkliyin qovşağı
Bəzi mənbələrə görə, İsa Muğanna yazı prosesini yalnız zehni fəaliyyət kimi deyil, ruhani bir çağırış kimi yaşayırdı. O, “göydən ün gəlir, mən də təkrar edirəm” deyərək, yazdıqlarının bəzən Tanrısal bir ilhamla gəldiyini söyləyirdi. Bu, onun yuxularla, qeybdən gələn səslərlə bir növ dialoq qurduğunu göstərir. “İdeal” romanı və ardınca gələn əsərləri — “Qəbiristan”, “Cəhənnəm”, “GurÜn” — sanki bu yuxuların gerçəyə çevrilmiş formalarıdır.
Qələminin ilk sözü nə olardı?
Əgər onun qələmi danışsaydı, bəlkə belə deyərdi:
“Mən onun içindəki yanar ürəyin səsi idim. O, məni eşitdi — mən də onu yazdım.”
Çünki Muğanna üçün yazmaq, sadəcə fikir ifadəsi deyildi — bu, bir ruhun özünü tanıması idi.
Zamanla səyahət edən qələm
İsa Muğanna keçmişə Nəsimi ilə, bu günə “Tütək səsi” ilə, gələcəyə isə “İdeal” və “Türfə” ilə səyahət edirdi. Onun əsərlərində zaman düz xətt deyil, bir dairə kimi dönür. “Məhşər” romanında Nəsimi obrazı ilə orta əsrlərə gedir, “İdeal”da isə insanın ikinci doğuluşunu təsvir edərək gələcəyin metafizikasını qurur.
Ruhani mənbə və söz aləminin qapıları
Muğannanın ruhani aləmlə bağlılığı təkcə Mövlanə, Yunus Əmrə, Seyid Nigarı kimi simvollarla deyil, həm də öz yaratdığı mistik sistemlə — SafAğ elmi və OdƏr dili ilə bağlı idi. O, “EySar” adlı mistik varlıqdan ilham aldığını deyirdi — bu varlıq ona “gözün açılsın, sonra deyəcəm” deyə yazıların məzmununu göndərirdi. Bu, onun söz aləminin qapılarını açan metafizik bir enerjiyə bağlı olduğunu göstərir.
P.S. İsa Muğanna təkcə yazıçı deyildi — o, sanki bir fikir ritmiydi, zamana sığmayan bir çağırış. Onun sözləri tarixə deyil, taleyə yazılırdı. Hər cümləsində bir millətin vicdanı, bir ruhun yanğısı vardı. Bu müsahibə, onun qızının səsi ilə — lakin Muğannanın ruhunun əks-sədası ilə danışdı.
Əsərləri dünya miqyasında hələ də tam tanınmasa da, bu torpağın ruhunda yaşayır. Yazılmamış əsəri onun susqun dualarıdır. Yazı saatları — gecə saatları — onun poetik ayinləridir. Qələmi danışsaydı, deyərdi: “Mən onun içindəki yanar ürəyin səsi idim.”
Elmə və eşqə çağıran atalıq məsləhəti, ruhani mənbələrlə bağlılığı, Mövlanənin sükutunu, Yunus Əmrənin ilhamını daşıyan yazı prosesi — hamısı bu müsahibədə sənətkarın qeyri-maddi mirasını bir daha canlandırır. Yuxuların qonağı olan bir ata, müdaxiləsiz yazının ilhamlı müəllifi, dünya və insanla öz dili ilə danışan bir qələm sahibi...
Müəllif: Fuad BİLƏSUVARLI,
AYB və AJB üzvü, Prezident mükafatçısı, Həsən bəy Zərdabi mükafatçısı
Məlumatlanmaq üçün Facebook səhifəmizi
Xəbəri paylaş
Digər xəbərlər
