"GÜLLƏNƏN DƏRDİN" POEZİYASI: AZADƏ NOVRUZOVA POEZİYASINDA FƏRD VƏ VƏTƏN BÜTÖVLÜYÜ FƏLSƏFƏSİ
Tarix: 21-11-2025 | Saat: 16:02
Bölmə:Manşet / Özəl / Qərbi Azərbaycan / Yazar2 | çapa göndər
Şeir hər zaman insanın daxili aləminin ən sirli və dərin qatlarına açılan bir pəncərə olub. Klassik lirika, adətən, sevgi və həsrət hisslərinin emosional təsviri ilə məhdudlaşsa da, bəzi müəlliflərin yaradıcılığı bu sərhədləri aşaraq fərdi kədəri ümumbəşəri fəlsəfi bir narahatlığa çevirir. Azadə Novruzovanın poeziyası da məhz bu qəbildəndir. İlk baxışda güclü sevgi, ayrılıq və nisgil hisslərini təsvir edən bu şeirlər, əslində lirik qatın altında insanın varlığı, mənası və kainatdakı yeri haqqında fundamental fəlsəfi düşüncələr gizlədir. Şairənin sərbəst şeir forması və simvolik dili sayəsində fərdi ağrı, Vətən həsrəti, ontoloji natamamlıq və ilahi eşq arayışının kəsişdiyi mürəkkəb bir mənəvi səyahətə çevrilir. Bu təhlilin əsas məqsədi Azadə Novruzova poeziyasının səthindəki lirik pərdəni aralayaraq, onun dərinliyində gizlənən eksistensial kədər, Varlığın Birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsi, milli ruh və fərdin bütövlüyə qayıtmaq arzusunu formalaşdıran əsas fikirləri və bədii vasitələri araşdırmaqdır.
Azadə Novruzovanın şeirləri ilk oxunuşda güclü sevgi, ayrılıq və nisgil hisslərini təsvir etsə də, əslində bu lirik qatın altında insanın varlığı, mənası və kainatdakı yeri haqqında fundamental fəlsəfi düşüncələr gizlənir. Şairənin poeziyası fərdi kədəri ümumbəşəri bir narahatlığa yüksəldir və oxucunu daxili dünyasında dərin bir səyahətə çıxarır.
Bu poeziyanın fəlsəfi əsasını insanın natamamlıq və bütövlüyə qayıtmaq arzusu təşkil edir. Şairənin həsrəti adi darıxmaq yox, varlığın ilkin tamlığına qayıtmaq arzusudur. O, özünü daima parçalanmış, "yarımcan" hiss edir və sevgilinin yoxluğunda bütünlüyünü itirir. Bunu
Sağım, solum, bütünüm,
Yarıcanım, hardasan? kimi misralarda aydın görmək mümkündür. Mənəvi və milli mənada isə bu natamamlıq Vətən mövzusunda təcəssüm olunur. Şairə öz varlığını Vətənin bütövlüyü ilə şərtləndirir və fərdin öz kimliyini yalnız bütöv bir məkanda tapa bilməsinin ontoloji həsrətini dilə gətirir:
Ovum-ovum ovulub
Bircə çimdik toz olmuşam.
... Vətən bütövlənəndə
Qatarsan Araz suyuna!"
Burada fərdin ("tozun") varlığı Arazın iki tayının birləşməsinə bağlanır.
Poeziyada ifadə olunan ağır kədər isə şəxsi məyusluqdan kənara çıxaraq, eksistensial kədərə çevrilir. Bu, insanın həyatın mənasızlığı və təkbaşınalığı qarşısında duyduğu fundamental narahatlıqdır. Şairə daxili dünyasında işığın və məhsuldarlığın itdiyini bildirir:
Xeyli vaxtdır yaman üşüyür ürəyim
Qışın boranı-qarı kəsdirib qapısını.
Günəşi batıb, ayı çıxmır,
ulduzları sönüb
gün görmür könlüm.
Həmçinin, zamanın özünün qəzalı və mənasız axıdılması vurğulanır:
Namazımın günortası, əsri qəzalı.
Sabahlarım qaranlığa açılır,
bar vermir bağım-bağatım.
"Qəzalı" olan təkcə namaz deyil, fərdin həyatının axarıdır. Zövq, sevinc və məhsuldarlığın tükənməsi, insanın kainatda tək və tərk edilmiş hiss etməsini ifadə edir.
Şeirlərin mistik qatı isə insanın Tanrıya qovuşmaq arzusunu və kədər vasitəsilə mənəvi yüksəlişi əks etdirir. Ən dərin mistik ifadə Vəhdəti-Vücud (Varlığın Birliyi) ideyasından qaynaqlanır:
Bu nə eşq, bu nə sevda
bu nə dəlilik Allah?
Yığış gəl bizə, Səndə!
Yer, göy Biz olaq Allah!
Bu, şairənin öz varlığını Mütləq Varlıqla birləşdirmək istəyini göstərir. Digər tərəfdən, şairə dərdi məhv edici qüvvə kimi yox, mənəvi inkişafın şərti kimi qəbul edir. Dərdin "güllənməsi" onun mənəvi mahiyyət doğuran bir proses olduğunu göstərir:
Təzə dərdi məlhəm bilib,
Köhnə dərdin üstə sərdim.
Gülləndi dərdim.
İlahi, gəl, dər gülünü,
Güldü dərdim.
Nəhayət, fərdi kədərdən fəlsəfi mənaya qədər yüksələn səs, Xocalı faciəsində olduğu kimi, dəhşətli tarixi həqiqətlə kəsişir və fərdi kədəri kollektiv, milli bir faciəyə çevirir:
Bu gecə yuxumda bir uşaq ağlayırdı,
Xocalıdan...
Gəlinciyi qucağında.
Cəsədi qar içində.
Yiyəsi ölmüşdü,
Ortalıqda qalmışdı, dünya!
Bu, varlığın ədalətsizliyinə etiraz edən kədərli bir nidadır.
Azadə Novruzovanın poeziyası sadəcə lirika yox, insanın parçalanmış və mənalı bir həyat axtaran ruhunun dərin bir fəlsəfi təhlilidir. Şairə həsrətdən və kədərdən bir pilləkən düzəldərək, oxucunu Vətən, Varlıq və Mütləq Həqiqət haqqında düşünməyə çağırır.
Azadə Novruzova poeziyası fəlsəfi fikirləri birbaşa ifadə etmək əvəzinə, güclü, rəmzi obrazlar vasitəsilə çatdırır. Bu simvollar şeirlərin həm emosional, həm də ontoloji (varlıqla bağlı) yükünü artırır və şairənin mənəvi dünyasını daha dərindən açır.
Şairənin poeziyasında Yağış ikiqat məna daşıyır. Bir tərəfdən, bu, ruhu təmizləmək və xilas etmək üçün dilənən ümiddir:
Yağış ol, ələn üstümə
quruyum
gün çıxanda.
Digər tərəfdən, yağış bəzən sevinci deyil, sınmış qəlbin qəzəbini və ilahi cəzanı təcəssüm etdirir:
Göydən yağan yağış deyil
Sınan qəlbin ah-naləsi.
Qalmışam qarğış altında.
"Yağış qadın" obrazı isə daha mürəkkəbdir; bu, Yağışın özünün şəxsiyyət qazanmış, kədərli forması, yəni üzü açılmayan səmanın və üşüyən ruhun simvoludur.
Hələ də o küçədə
dayanıb boynubükük,
yenə gözləri dolub.
Göyün üzün aç, Allah!
Üşüyür, Yağış qadın!
Bu obraz fərdin kədəri ilə təbiətin kədərinin eyniləşdirilməsi deməkdir.
Qırmızı qərənfil ənənəvi sevgi simvolu olsa da, Novruzovanın şeirində qırmızı rəng ağrı, qan və dərin kədərlə birləşərək yeni bir məna kəsb edir. Qərənfillər burada şairənin öz göz yaşlarının və ya həsrət hisslərinin təcəssümüdür:
Gözlərimdən boylanan
Qırmızı qərənfillər
Ağlamaqdan yoruldu.
"Ağlamaqdan yorulmaq" ifadəsi həsrətin, gözləməyin və dözməyin tükəndiyini göstərən eksistensial tükənmənin simvoludur. Həmçinin, ölmüş sevgini qəlblərində gömən bu qırmızı rəngdə dərin bir nisgil var:
Oy qəlbimi, elə ordaca göm,
Bu kimsəsiz ölünü.
uyusun qırmızı məzarında...
Digər əhəmiyyətli simvol "Uzaq nöqtə"dir. Bu, təkcə fiziki məsafə deyil, həm də gözləntilərin, ümidin və yeni bir başlanğıcın metafizik mənbəyidir. Bu nöqtə fərdin varlığını yenidən müəyyən edəcək, yeni bir "Mən" doğuracaq ali bir məqsədin ümidlə gözlənilməsidir:
Ümid doğur o uzaq nöqtə,
Dözülməz sancı çəkir o uzaq nöqtə...
Məndən məni doğur ....
Nəhayət, şeirlərdə təkrarlanan Dağ obrazı fiziki çətinlikdən çox, mənəvi maneənin və ya Tanrının ucalığının simvoludur. Dağ, fərdin məqsədinə çatmaq üçün aşmalı olduğu bir sınaqdır və şairənin ilahi Varlıqdan icazə istəməsi bu sınağın təkcə fiziki güclə deyil, ilahi iradə ilə bağlı olduğunu göstərir:
İlahi bu dağ, nə dağ?
Yarım, gəlimmi, sən de?
Bütün bunlar göstərir ki, Azadə Novruzova sadə obrazlardan istifadə etməklə belə, onlara çox qatlı fəlsəfi və emosional mənalar yükləyir. Onun simvolları poeziyasını təkcə lirik yox, həm də dərk edilməli, analiz edilməli bir mətnə çevirir.
Azadə Novruzovanın poeziyasını fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri də onun sərbəst və modern tərzdə yazılmış dilidir. Şairənin istifadə etdiyi dil və bədii vasitələr onun çatdırmaq istədiyi mürəkkəb fəlsəfi və emosional yükü mükəmməl şəkildə dəstəkləyir. Şeirlərin əksəriyyəti sərbəst şeir formasındadır və bu forma şairəyə ənənəvi qafiyə və ritm məhdudiyyətlərini aşaraq, birbaşa düşüncənin və hissin axınını izləməyə imkan verir. Sərbəst forma Novruzovaya ontoloji və eksistensial sualları daha təbii və bəzəksiz bir şəkildə ifadə etməyə imkan yaradır. Misraların uzunluğu fərqli duyğuların və ya fikirlərin ifadəsinə xidmət edir, məsələn, ağır kədər və ya dərin mistik düşüncə ifadə edildikdə, misra qeyri-adi bir uzanma və ya qırılma yaşayır:
Gələn-gedən nəfəsim
Yenə səssiz pıçılda
Gecənin qulağına.
Şairə fəlsəfi fikirləri qabartmaq üçün tez-tez bədii təzadlardan (antitez) və paradokslardan istifadə edir. Həyat və ölümdən, kədərdən bəhs edərkən belə, o, təzadlı və paradoksal obrazlar yaradır. Məsələn, "gülən dərd" təzadı dərdi qəbul etmək və onu mənəvi inkişafın, yəni "güllənmənin" mənbəyi kimi görmək fəlsəfəsini ifadə edir:
Dönə- dönə baxa bilim gülən dərdimə.
Həmçinin, "Nağıl dünyası" şeirindəki təzad həqiqətlə yalan arasındakı incəliyi göstərir; nağıl ideal olsa da, varlığın əsas qüsurları (ayrılıq, korluq) orada da qalır:
Burda da aralıyıq,
Kor gələn, elə kordur...
Azadə Novruzova sadə, gündəlik danışıq dilinə aid sözləri götürərək onlara metafizik və simvolik mənalar yükləyir. Məsələn, "Həsrətindən hana qurub... ilmə-ilmə toxudum" misralarında əməyə aid olan sözlər "Vətən arzusunun" yaradılması prosesinə tətbiq edilir. Həsrət oturub gözləməkdən çox, aktiv bir yaradıcılıq, tikmə prosesidir. Şairənin dili çox vaxt daxildən gələn, səssiz bir harayı xatırladır: "İnildəyir yarası dərin olanlar...", "cınqırım belə çıxmır..." Bu, fərdin kədərini boğaraq, onu yalnız Tanrının eşitdiyi bir pıçıltıya çevirir.
Qaragiləm, gəl silim gözün yaşın bəri dolan! kimi misralardakı yerli-regional leksika isə Vətən həsrətini və folklorla bağlılığı gücləndirir.
Azadə Novruzovanın poeziyasında Vətən sevgisi mərkəzi mövzulardan biridir və bu sevgi sadəcə emosional bağlılıq deyil, çox dərin fəlsəfi və ontoloji (varlıqla bağlı) məna daşıyır. Şairənin Vətənə olan münasibəti onun yaradıcılığının xüsusilə dərin və mürəkkəb qatını təşkil edir. Novruzova üçün Vətən, sadəcə yaşadığı ərazi deyil, öz varlığının və kimliyinin ayrılmaz hissəsidir. Şairə Vətənin, xüsusən də Arazın hər iki tayının natamamlığını öz şəxsi varlığının natamamlığı kimi hiss edir. Bu, onun poeziyasında "ontoloji həsrət" adlandırdığımız mərkəzi fikirdir, yəni fərdin bütövlüyü Vətənin bütövləşməsi ilə şərtlənir. O, Vətən tam olmayınca özünü kamil hiss edə bilmir:
Ovum-ovum ovulub,
Bircə çimdik toz olmuşam.
Gülüm, gəl 'Xəlvət'ində gizlət məni...
Vətən bütövlənəndə
Qatarsan Araz suyuna!
Bu misralar şairin varlığının Vətənlə nə qədər sıx bağlı olduğunu, Vətən tam olmayınca fərdin "toz" halında qaldığını göstərir. Həsrət oturub gözləməkdən çox, aktiv bir yaradıcılıq prosesidir, Vətən arzusu toxunur:
"Həsrətindən hana qurub,
ilmə-ilmə arzular toxudum
çiçəklərin al gülündən...
Vətən arzum, gül arzum..."
Vətən sevgisi, itirilmiş torpaqlar və tarixi ədalətsizliklər səbəbindən dərin kədər və kollektiv ağrı ilə bağlıdır. Şəxsi kədər anından milli faciəyə keçid bu mövzunun ən güclü ifadələrindən biridir: "Bu gecə yuxumda bir uşaq ağlayırdı, / Xocalıdan... / Cəsədi qar içində. / Yiyəsi ölmüşdü, / Ortalıqda qalmışdı, dünya!" Burada Vətən sevgisi faciənin əbədiliyini və dünyanı ittiham edən bir harayı ifadə edir. Həmçinin, Vətən sevgisinin ayrılmaz hissəsi olan qaçqın və köçkün taleyi də öz əksini tapır. Vətənsizlik yetimliyin ən ağır formasıdır:
Özgə ellər Vətən olmur
qaçqın uşağa.
Pəncərəsi çiliklənib küçələrin...
qaçqın, köçkün, qərib olanlar.
O tay, bu tay olanlar
Hamısı bizim olanlar...
Bütün bunlarla yanaşı, Vətən sevgisi keçmişdəki ağrı ilə yaşasa da, gələcəyə, Qələbəyə və bərpa olunacaq ədalətə böyük ümidlə bağlıdır. Şairə Vətənin bütövlüyü və zəfər anını böyük bir coşqu ilə qarşılayır və bu sevgi coğrafi olaraq mövcud Azərbaycan Respublikasının sərhədlərindən daha geniş, Bütöv Azərbaycan ideyasını əhatə edir:
Həsrəti ilə yandığımız
Təbriz, Zəngəzur, Göyçəmiz,
Bütöv Azərbaycanımız!
Vətənə qayıtmaq, sadəcə yaşamaq deyil, torpağı bərpa etmək və əzizləməkdir:
Gül əkək, çiçək bitirək.
Dörd bir yanın Cənnət edək.
Azadə Novruzovanın poeziyasında Vətən sevgisi, beləliklə, şəxsi nisgilin milli şüura yüksəldiyi, varlıq axtarışının təməlində duran, əzizləyici, ağrılı və eyni zamanda qətiyyətli bir sevgi formasıdır.
Azadə xanımın şeirlərində təsvir olunan insani eşq və sevgi ilk baxışda adi görünə bilər, lakin əslində bu eşq də dərin fəlsəfi və mistik mənalarla yüklənmişdir. Şairənin eşqi adi romantik münasibətdən çox, varlığı dərk etmə vasitəsinə çevrilir. Bu eşq daha çox ayrılıq və həsrət fonunda təsvir olunur. Ayrılıq sadəcə fiziki yox, insanın öz varlığının itirilmiş hissəsini axtarması kimi qəbul edilir, çünki sevgili şairənin "bütününü" tamamlayan hissədir. Şairənin təkbaşınalığı isə bu ayrılıqla birgə bir varlıq cəzası kimi yaşanır:
Gəlməsən qınamaram
Heç küsmərəm də.
O qədər ayrılıqlar var...
Bizimkinə şükür deyərəm...
...ayrılıqlar xarabasının
orta göbəyində doğulmuşuq...
Bu misralar ayrılığın şairənin varlıq şərti olduğunu, sanki taleyin öncədən yazılmış hissəsi olduğunu göstərir. Kədər o qədər güclüdür ki, fiziki məhv olma təhlükəsi yaradır:
Sıxsam gözlərimi dənizə
gəmilər boğulacaq
balıqların donu daralacaq...
Göz yaşlarının gəmiləri boğması təsviri, ayrılıqdan doğan kədərin adi bir hiss deyil, bütün kainatın strukturunu poza biləcək qədər güclü bir fəlakət olduğunu vurğulayır.
Azadənin şeirlərindəki insani eşq tez-tez ilahi eşqlə qarışır, sevgili Tanrının bir təcəssümü və ya bütöv varlığın açarı kimi qəbul edilir. Sevgiliyə olan sevgi dini ayinlərlə, zikr ilə eyniləşdirilir, bu da sevgilini dünyəvi həddən çıxarıb mənəvi bir məqama qaldırır:
Yatmamışam gecəni
Oturub səhərəcən
Adını zikr etmişəm
Dilim ucu qabardı.
Bu, şairənin sevgilini özünə bir növ mənəvi qiblə seçdiyini göstərir. Eşq həm də idealın arzu olunmasıdır, yəni varlığın məqsədi kimi dilənir:
İstəklərim sıralandı...
Növbə yetdi öz könlümə.
Gülüm səni bu könlümə yar dilədim.
Nəhayət, eşq həm ayrılığın səbəbi, həm də həyatın yeganə xilasedicisi və məna verən qüvvəsidir. Sevgilinin adı maddi varlıqları belə isitmək gücünə malikdir:
Adını yazmışam nəlbəkimin arxasına
İsti saxlasın çayımı.
Adın isidir stəkanı qucaqlayan əllərimi...
Eşq bitmiş olsa da, xatirələr varlığın əsasını təşkil edir və onları qorumaq, insanın öz keçmişini və özünü qorumasıdır:
Qorxuram küsər, gedər
Bir ömür xatirələr...
Xatirələrin "küsüb getməsi" təsviri, xatirələrin canlı varlıqlar kimi qəbul edildiyini və onların itirilməsinin ikinci bir ölümə bərabər olduğunu göstərir. Beləliklə, Azadə Novruzovanın poeziyasında insani eşq sadə bir hiss deyil, fərdi varlığın natamamlığını aradan qaldıran, dini zikrlə eyniləşdirilən və insanın özünü yenidən təyin etməyə imkan verən mürəkkəb bir fəlsəfi təcrübədir.
Yeni deyimlərlə kifayət qədər zəngin olan, Azadə Novruzova poeziyası fəlsəfi fikri birbaşa bəyan etmədən, sərbəst şeirin çevikliyi, güclü bədii təzadlar və gündəlik dilə yüklənmiş metafizik mənalar vasitəsilə çatdırır. Onun bədii dili bu kədərli, lakin ümid dolu varlıq axtarışını oxucuya daha təsirli və yaddaqalan bir şəkildə çatdıran əsas alətdir.
Oxucunun diqqətinə çatdırmağı borc bilirəm ki, Azadə Novruzovanın poeziyası sadə bir kədər nəğməsi deyil, bir ruhun kainatdakı yerini axtaran fəlsəfi fəryadıdır. Şairənin güclü lirikası və sərbəst şeir dili, fərdi ayrılıq ağrısını Vətən həsrəti ilə birləşdirir, ontoloji həsrətə çevirir. O, "yarımcan" olmaq hissini, yəni insanın natamamlığını bütövlüyə qovuşmaq arzusu ilə birlikdə sənətin zirvəsinə qaldırır. Azadə xanımın şeirlərindəki kədər məhv etmir, əksinə, mənəvi inkişafın şərtinə çevrilir. Hər bir göz yaşı və hər bir nisgil, oxucunu Varlıq, Vətən və Mütləq Həqiqət haqqında düşünməyə çağıran bir növ təmizlənmə ayinidir. Beləliklə, Azadə Novruzovanın poeziyası, həqiqəti və mənası yalnız kədərli sevginin və ümidsizliyin dərinliklərində tapan bir ruhun ölməz etirafıdır.
Sonda məni öz sehrli dünyasına aparıb kifayət qədər düşüncələrə dalmağa vadar edən Azadə Novruzovaya poeziyasının dərinlikləri üçün təşəkkür edir, ona bu çətin və keşməkeşli, lakin işıqlı yolda tükənməz ilham, qəlbinin tamlığını tapmaqda yeni zəfərlər və yaradıcılığında hələ çox möhtəşəm "gülən dərdlər" arzulayıram. Qoy bu cəsarətli və fəlsəfi səs oxucularını daima mənəvi bütövlüyə doğru aparsın.
Məlumatlanmaq üçün Facebook səhifəmizi
Digər xəbərlər
Tarix: 21-11-2025 | Saat: 16:02
Bölmə:Manşet / Özəl / Qərbi Azərbaycan / Yazar2 | çapa göndər
Şeir hər zaman insanın daxili aləminin ən sirli və dərin qatlarına açılan bir pəncərə olub. Klassik lirika, adətən, sevgi və həsrət hisslərinin emosional təsviri ilə məhdudlaşsa da, bəzi müəlliflərin yaradıcılığı bu sərhədləri aşaraq fərdi kədəri ümumbəşəri fəlsəfi bir narahatlığa çevirir. Azadə Novruzovanın poeziyası da məhz bu qəbildəndir. İlk baxışda güclü sevgi, ayrılıq və nisgil hisslərini təsvir edən bu şeirlər, əslində lirik qatın altında insanın varlığı, mənası və kainatdakı yeri haqqında fundamental fəlsəfi düşüncələr gizlədir. Şairənin sərbəst şeir forması və simvolik dili sayəsində fərdi ağrı, Vətən həsrəti, ontoloji natamamlıq və ilahi eşq arayışının kəsişdiyi mürəkkəb bir mənəvi səyahətə çevrilir. Bu təhlilin əsas məqsədi Azadə Novruzova poeziyasının səthindəki lirik pərdəni aralayaraq, onun dərinliyində gizlənən eksistensial kədər, Varlığın Birliyi (Vəhdəti-Vücud) fəlsəfəsi, milli ruh və fərdin bütövlüyə qayıtmaq arzusunu formalaşdıran əsas fikirləri və bədii vasitələri araşdırmaqdır.
Azadə Novruzovanın şeirləri ilk oxunuşda güclü sevgi, ayrılıq və nisgil hisslərini təsvir etsə də, əslində bu lirik qatın altında insanın varlığı, mənası və kainatdakı yeri haqqında fundamental fəlsəfi düşüncələr gizlənir. Şairənin poeziyası fərdi kədəri ümumbəşəri bir narahatlığa yüksəldir və oxucunu daxili dünyasında dərin bir səyahətə çıxarır.
Bu poeziyanın fəlsəfi əsasını insanın natamamlıq və bütövlüyə qayıtmaq arzusu təşkil edir. Şairənin həsrəti adi darıxmaq yox, varlığın ilkin tamlığına qayıtmaq arzusudur. O, özünü daima parçalanmış, "yarımcan" hiss edir və sevgilinin yoxluğunda bütünlüyünü itirir. Bunu
Sağım, solum, bütünüm,
Yarıcanım, hardasan? kimi misralarda aydın görmək mümkündür. Mənəvi və milli mənada isə bu natamamlıq Vətən mövzusunda təcəssüm olunur. Şairə öz varlığını Vətənin bütövlüyü ilə şərtləndirir və fərdin öz kimliyini yalnız bütöv bir məkanda tapa bilməsinin ontoloji həsrətini dilə gətirir:
Ovum-ovum ovulub
Bircə çimdik toz olmuşam.
... Vətən bütövlənəndə
Qatarsan Araz suyuna!"
Burada fərdin ("tozun") varlığı Arazın iki tayının birləşməsinə bağlanır.
Poeziyada ifadə olunan ağır kədər isə şəxsi məyusluqdan kənara çıxaraq, eksistensial kədərə çevrilir. Bu, insanın həyatın mənasızlığı və təkbaşınalığı qarşısında duyduğu fundamental narahatlıqdır. Şairə daxili dünyasında işığın və məhsuldarlığın itdiyini bildirir:
Xeyli vaxtdır yaman üşüyür ürəyim
Qışın boranı-qarı kəsdirib qapısını.
Günəşi batıb, ayı çıxmır,
ulduzları sönüb
gün görmür könlüm.
Həmçinin, zamanın özünün qəzalı və mənasız axıdılması vurğulanır:
Namazımın günortası, əsri qəzalı.
Sabahlarım qaranlığa açılır,
bar vermir bağım-bağatım.
"Qəzalı" olan təkcə namaz deyil, fərdin həyatının axarıdır. Zövq, sevinc və məhsuldarlığın tükənməsi, insanın kainatda tək və tərk edilmiş hiss etməsini ifadə edir.
Şeirlərin mistik qatı isə insanın Tanrıya qovuşmaq arzusunu və kədər vasitəsilə mənəvi yüksəlişi əks etdirir. Ən dərin mistik ifadə Vəhdəti-Vücud (Varlığın Birliyi) ideyasından qaynaqlanır:
Bu nə eşq, bu nə sevda
bu nə dəlilik Allah?
Yığış gəl bizə, Səndə!
Yer, göy Biz olaq Allah!
Bu, şairənin öz varlığını Mütləq Varlıqla birləşdirmək istəyini göstərir. Digər tərəfdən, şairə dərdi məhv edici qüvvə kimi yox, mənəvi inkişafın şərti kimi qəbul edir. Dərdin "güllənməsi" onun mənəvi mahiyyət doğuran bir proses olduğunu göstərir:
Təzə dərdi məlhəm bilib,
Köhnə dərdin üstə sərdim.
Gülləndi dərdim.
İlahi, gəl, dər gülünü,
Güldü dərdim.
Nəhayət, fərdi kədərdən fəlsəfi mənaya qədər yüksələn səs, Xocalı faciəsində olduğu kimi, dəhşətli tarixi həqiqətlə kəsişir və fərdi kədəri kollektiv, milli bir faciəyə çevirir:
Bu gecə yuxumda bir uşaq ağlayırdı,
Xocalıdan...
Gəlinciyi qucağında.
Cəsədi qar içində.
Yiyəsi ölmüşdü,
Ortalıqda qalmışdı, dünya!
Bu, varlığın ədalətsizliyinə etiraz edən kədərli bir nidadır.
Azadə Novruzovanın poeziyası sadəcə lirika yox, insanın parçalanmış və mənalı bir həyat axtaran ruhunun dərin bir fəlsəfi təhlilidir. Şairə həsrətdən və kədərdən bir pilləkən düzəldərək, oxucunu Vətən, Varlıq və Mütləq Həqiqət haqqında düşünməyə çağırır.
Azadə Novruzova poeziyası fəlsəfi fikirləri birbaşa ifadə etmək əvəzinə, güclü, rəmzi obrazlar vasitəsilə çatdırır. Bu simvollar şeirlərin həm emosional, həm də ontoloji (varlıqla bağlı) yükünü artırır və şairənin mənəvi dünyasını daha dərindən açır.
Şairənin poeziyasında Yağış ikiqat məna daşıyır. Bir tərəfdən, bu, ruhu təmizləmək və xilas etmək üçün dilənən ümiddir:
Yağış ol, ələn üstümə
quruyum
gün çıxanda.
Digər tərəfdən, yağış bəzən sevinci deyil, sınmış qəlbin qəzəbini və ilahi cəzanı təcəssüm etdirir:
Göydən yağan yağış deyil
Sınan qəlbin ah-naləsi.
Qalmışam qarğış altında.
"Yağış qadın" obrazı isə daha mürəkkəbdir; bu, Yağışın özünün şəxsiyyət qazanmış, kədərli forması, yəni üzü açılmayan səmanın və üşüyən ruhun simvoludur.
Hələ də o küçədə
dayanıb boynubükük,
yenə gözləri dolub.
Göyün üzün aç, Allah!
Üşüyür, Yağış qadın!
Bu obraz fərdin kədəri ilə təbiətin kədərinin eyniləşdirilməsi deməkdir.
Qırmızı qərənfil ənənəvi sevgi simvolu olsa da, Novruzovanın şeirində qırmızı rəng ağrı, qan və dərin kədərlə birləşərək yeni bir məna kəsb edir. Qərənfillər burada şairənin öz göz yaşlarının və ya həsrət hisslərinin təcəssümüdür:
Gözlərimdən boylanan
Qırmızı qərənfillər
Ağlamaqdan yoruldu.
"Ağlamaqdan yorulmaq" ifadəsi həsrətin, gözləməyin və dözməyin tükəndiyini göstərən eksistensial tükənmənin simvoludur. Həmçinin, ölmüş sevgini qəlblərində gömən bu qırmızı rəngdə dərin bir nisgil var:
Oy qəlbimi, elə ordaca göm,
Bu kimsəsiz ölünü.
uyusun qırmızı məzarında...
Digər əhəmiyyətli simvol "Uzaq nöqtə"dir. Bu, təkcə fiziki məsafə deyil, həm də gözləntilərin, ümidin və yeni bir başlanğıcın metafizik mənbəyidir. Bu nöqtə fərdin varlığını yenidən müəyyən edəcək, yeni bir "Mən" doğuracaq ali bir məqsədin ümidlə gözlənilməsidir:
Ümid doğur o uzaq nöqtə,
Dözülməz sancı çəkir o uzaq nöqtə...
Məndən məni doğur ....
Nəhayət, şeirlərdə təkrarlanan Dağ obrazı fiziki çətinlikdən çox, mənəvi maneənin və ya Tanrının ucalığının simvoludur. Dağ, fərdin məqsədinə çatmaq üçün aşmalı olduğu bir sınaqdır və şairənin ilahi Varlıqdan icazə istəməsi bu sınağın təkcə fiziki güclə deyil, ilahi iradə ilə bağlı olduğunu göstərir:
İlahi bu dağ, nə dağ?
Yarım, gəlimmi, sən de?
Bütün bunlar göstərir ki, Azadə Novruzova sadə obrazlardan istifadə etməklə belə, onlara çox qatlı fəlsəfi və emosional mənalar yükləyir. Onun simvolları poeziyasını təkcə lirik yox, həm də dərk edilməli, analiz edilməli bir mətnə çevirir.
Azadə Novruzovanın poeziyasını fərqləndirən əsas cəhətlərdən biri də onun sərbəst və modern tərzdə yazılmış dilidir. Şairənin istifadə etdiyi dil və bədii vasitələr onun çatdırmaq istədiyi mürəkkəb fəlsəfi və emosional yükü mükəmməl şəkildə dəstəkləyir. Şeirlərin əksəriyyəti sərbəst şeir formasındadır və bu forma şairəyə ənənəvi qafiyə və ritm məhdudiyyətlərini aşaraq, birbaşa düşüncənin və hissin axınını izləməyə imkan verir. Sərbəst forma Novruzovaya ontoloji və eksistensial sualları daha təbii və bəzəksiz bir şəkildə ifadə etməyə imkan yaradır. Misraların uzunluğu fərqli duyğuların və ya fikirlərin ifadəsinə xidmət edir, məsələn, ağır kədər və ya dərin mistik düşüncə ifadə edildikdə, misra qeyri-adi bir uzanma və ya qırılma yaşayır:
Gələn-gedən nəfəsim
Yenə səssiz pıçılda
Gecənin qulağına.
Şairə fəlsəfi fikirləri qabartmaq üçün tez-tez bədii təzadlardan (antitez) və paradokslardan istifadə edir. Həyat və ölümdən, kədərdən bəhs edərkən belə, o, təzadlı və paradoksal obrazlar yaradır. Məsələn, "gülən dərd" təzadı dərdi qəbul etmək və onu mənəvi inkişafın, yəni "güllənmənin" mənbəyi kimi görmək fəlsəfəsini ifadə edir:
Dönə- dönə baxa bilim gülən dərdimə.
Həmçinin, "Nağıl dünyası" şeirindəki təzad həqiqətlə yalan arasındakı incəliyi göstərir; nağıl ideal olsa da, varlığın əsas qüsurları (ayrılıq, korluq) orada da qalır:
Burda da aralıyıq,
Kor gələn, elə kordur...
Azadə Novruzova sadə, gündəlik danışıq dilinə aid sözləri götürərək onlara metafizik və simvolik mənalar yükləyir. Məsələn, "Həsrətindən hana qurub... ilmə-ilmə toxudum" misralarında əməyə aid olan sözlər "Vətən arzusunun" yaradılması prosesinə tətbiq edilir. Həsrət oturub gözləməkdən çox, aktiv bir yaradıcılıq, tikmə prosesidir. Şairənin dili çox vaxt daxildən gələn, səssiz bir harayı xatırladır: "İnildəyir yarası dərin olanlar...", "cınqırım belə çıxmır..." Bu, fərdin kədərini boğaraq, onu yalnız Tanrının eşitdiyi bir pıçıltıya çevirir.
Qaragiləm, gəl silim gözün yaşın bəri dolan! kimi misralardakı yerli-regional leksika isə Vətən həsrətini və folklorla bağlılığı gücləndirir.
Azadə Novruzovanın poeziyasında Vətən sevgisi mərkəzi mövzulardan biridir və bu sevgi sadəcə emosional bağlılıq deyil, çox dərin fəlsəfi və ontoloji (varlıqla bağlı) məna daşıyır. Şairənin Vətənə olan münasibəti onun yaradıcılığının xüsusilə dərin və mürəkkəb qatını təşkil edir. Novruzova üçün Vətən, sadəcə yaşadığı ərazi deyil, öz varlığının və kimliyinin ayrılmaz hissəsidir. Şairə Vətənin, xüsusən də Arazın hər iki tayının natamamlığını öz şəxsi varlığının natamamlığı kimi hiss edir. Bu, onun poeziyasında "ontoloji həsrət" adlandırdığımız mərkəzi fikirdir, yəni fərdin bütövlüyü Vətənin bütövləşməsi ilə şərtlənir. O, Vətən tam olmayınca özünü kamil hiss edə bilmir:
Ovum-ovum ovulub,
Bircə çimdik toz olmuşam.
Gülüm, gəl 'Xəlvət'ində gizlət məni...
Vətən bütövlənəndə
Qatarsan Araz suyuna!
Bu misralar şairin varlığının Vətənlə nə qədər sıx bağlı olduğunu, Vətən tam olmayınca fərdin "toz" halında qaldığını göstərir. Həsrət oturub gözləməkdən çox, aktiv bir yaradıcılıq prosesidir, Vətən arzusu toxunur:
"Həsrətindən hana qurub,
ilmə-ilmə arzular toxudum
çiçəklərin al gülündən...
Vətən arzum, gül arzum..."
Vətən sevgisi, itirilmiş torpaqlar və tarixi ədalətsizliklər səbəbindən dərin kədər və kollektiv ağrı ilə bağlıdır. Şəxsi kədər anından milli faciəyə keçid bu mövzunun ən güclü ifadələrindən biridir: "Bu gecə yuxumda bir uşaq ağlayırdı, / Xocalıdan... / Cəsədi qar içində. / Yiyəsi ölmüşdü, / Ortalıqda qalmışdı, dünya!" Burada Vətən sevgisi faciənin əbədiliyini və dünyanı ittiham edən bir harayı ifadə edir. Həmçinin, Vətən sevgisinin ayrılmaz hissəsi olan qaçqın və köçkün taleyi də öz əksini tapır. Vətənsizlik yetimliyin ən ağır formasıdır:
Özgə ellər Vətən olmur
qaçqın uşağa.
Pəncərəsi çiliklənib küçələrin...
qaçqın, köçkün, qərib olanlar.
O tay, bu tay olanlar
Hamısı bizim olanlar...
Bütün bunlarla yanaşı, Vətən sevgisi keçmişdəki ağrı ilə yaşasa da, gələcəyə, Qələbəyə və bərpa olunacaq ədalətə böyük ümidlə bağlıdır. Şairə Vətənin bütövlüyü və zəfər anını böyük bir coşqu ilə qarşılayır və bu sevgi coğrafi olaraq mövcud Azərbaycan Respublikasının sərhədlərindən daha geniş, Bütöv Azərbaycan ideyasını əhatə edir:
Həsrəti ilə yandığımız
Təbriz, Zəngəzur, Göyçəmiz,
Bütöv Azərbaycanımız!
Vətənə qayıtmaq, sadəcə yaşamaq deyil, torpağı bərpa etmək və əzizləməkdir:
Gül əkək, çiçək bitirək.
Dörd bir yanın Cənnət edək.
Azadə Novruzovanın poeziyasında Vətən sevgisi, beləliklə, şəxsi nisgilin milli şüura yüksəldiyi, varlıq axtarışının təməlində duran, əzizləyici, ağrılı və eyni zamanda qətiyyətli bir sevgi formasıdır.
Azadə xanımın şeirlərində təsvir olunan insani eşq və sevgi ilk baxışda adi görünə bilər, lakin əslində bu eşq də dərin fəlsəfi və mistik mənalarla yüklənmişdir. Şairənin eşqi adi romantik münasibətdən çox, varlığı dərk etmə vasitəsinə çevrilir. Bu eşq daha çox ayrılıq və həsrət fonunda təsvir olunur. Ayrılıq sadəcə fiziki yox, insanın öz varlığının itirilmiş hissəsini axtarması kimi qəbul edilir, çünki sevgili şairənin "bütününü" tamamlayan hissədir. Şairənin təkbaşınalığı isə bu ayrılıqla birgə bir varlıq cəzası kimi yaşanır:
Gəlməsən qınamaram
Heç küsmərəm də.
O qədər ayrılıqlar var...
Bizimkinə şükür deyərəm...
...ayrılıqlar xarabasının
orta göbəyində doğulmuşuq...
Bu misralar ayrılığın şairənin varlıq şərti olduğunu, sanki taleyin öncədən yazılmış hissəsi olduğunu göstərir. Kədər o qədər güclüdür ki, fiziki məhv olma təhlükəsi yaradır:
Sıxsam gözlərimi dənizə
gəmilər boğulacaq
balıqların donu daralacaq...
Göz yaşlarının gəmiləri boğması təsviri, ayrılıqdan doğan kədərin adi bir hiss deyil, bütün kainatın strukturunu poza biləcək qədər güclü bir fəlakət olduğunu vurğulayır.
Azadənin şeirlərindəki insani eşq tez-tez ilahi eşqlə qarışır, sevgili Tanrının bir təcəssümü və ya bütöv varlığın açarı kimi qəbul edilir. Sevgiliyə olan sevgi dini ayinlərlə, zikr ilə eyniləşdirilir, bu da sevgilini dünyəvi həddən çıxarıb mənəvi bir məqama qaldırır:
Yatmamışam gecəni
Oturub səhərəcən
Adını zikr etmişəm
Dilim ucu qabardı.
Bu, şairənin sevgilini özünə bir növ mənəvi qiblə seçdiyini göstərir. Eşq həm də idealın arzu olunmasıdır, yəni varlığın məqsədi kimi dilənir:
İstəklərim sıralandı...
Növbə yetdi öz könlümə.
Gülüm səni bu könlümə yar dilədim.
Nəhayət, eşq həm ayrılığın səbəbi, həm də həyatın yeganə xilasedicisi və məna verən qüvvəsidir. Sevgilinin adı maddi varlıqları belə isitmək gücünə malikdir:
Adını yazmışam nəlbəkimin arxasına
İsti saxlasın çayımı.
Adın isidir stəkanı qucaqlayan əllərimi...
Eşq bitmiş olsa da, xatirələr varlığın əsasını təşkil edir və onları qorumaq, insanın öz keçmişini və özünü qorumasıdır:
Qorxuram küsər, gedər
Bir ömür xatirələr...
Xatirələrin "küsüb getməsi" təsviri, xatirələrin canlı varlıqlar kimi qəbul edildiyini və onların itirilməsinin ikinci bir ölümə bərabər olduğunu göstərir. Beləliklə, Azadə Novruzovanın poeziyasında insani eşq sadə bir hiss deyil, fərdi varlığın natamamlığını aradan qaldıran, dini zikrlə eyniləşdirilən və insanın özünü yenidən təyin etməyə imkan verən mürəkkəb bir fəlsəfi təcrübədir.
Yeni deyimlərlə kifayət qədər zəngin olan, Azadə Novruzova poeziyası fəlsəfi fikri birbaşa bəyan etmədən, sərbəst şeirin çevikliyi, güclü bədii təzadlar və gündəlik dilə yüklənmiş metafizik mənalar vasitəsilə çatdırır. Onun bədii dili bu kədərli, lakin ümid dolu varlıq axtarışını oxucuya daha təsirli və yaddaqalan bir şəkildə çatdıran əsas alətdir.
Oxucunun diqqətinə çatdırmağı borc bilirəm ki, Azadə Novruzovanın poeziyası sadə bir kədər nəğməsi deyil, bir ruhun kainatdakı yerini axtaran fəlsəfi fəryadıdır. Şairənin güclü lirikası və sərbəst şeir dili, fərdi ayrılıq ağrısını Vətən həsrəti ilə birləşdirir, ontoloji həsrətə çevirir. O, "yarımcan" olmaq hissini, yəni insanın natamamlığını bütövlüyə qovuşmaq arzusu ilə birlikdə sənətin zirvəsinə qaldırır. Azadə xanımın şeirlərindəki kədər məhv etmir, əksinə, mənəvi inkişafın şərtinə çevrilir. Hər bir göz yaşı və hər bir nisgil, oxucunu Varlıq, Vətən və Mütləq Həqiqət haqqında düşünməyə çağıran bir növ təmizlənmə ayinidir. Beləliklə, Azadə Novruzovanın poeziyası, həqiqəti və mənası yalnız kədərli sevginin və ümidsizliyin dərinliklərində tapan bir ruhun ölməz etirafıdır.
Sonda məni öz sehrli dünyasına aparıb kifayət qədər düşüncələrə dalmağa vadar edən Azadə Novruzovaya poeziyasının dərinlikləri üçün təşəkkür edir, ona bu çətin və keşməkeşli, lakin işıqlı yolda tükənməz ilham, qəlbinin tamlığını tapmaqda yeni zəfərlər və yaradıcılığında hələ çox möhtəşəm "gülən dərdlər" arzulayıram. Qoy bu cəsarətli və fəlsəfi səs oxucularını daima mənəvi bütövlüyə doğru aparsın.
Məlumatlanmaq üçün Facebook səhifəmizi
Xəbəri paylaş
Digər xəbərlər
