"Lövbər Adam"dan "Salam olsun"a: Mahirə Nağıqızının poeziyasında Vətən dərdi, milli məsuliyyət və varoluş fəlsəfəsi
Dünən, 14:25. Yazar: sevinc1
"Lövbər Adam" – Vətən həsrəti və Qeyrət manifesti
Müasir Azərbaycan poeziyası öz inkişafının mühüm bir mərhələsində dayanır. İyirmi birinci əsrin əvvəlləri, xüsusən də 2020-ci il Vətən Müharibəsi dövrü, Azərbaycan ədəbiyyatında Vətən mövzusunun yeni bir məzmunla zənginləşdiyi, emosional dərinliyin artdığı və publisistik ruhun gücləndiyi bir mərhələ oldu. Müasir poeziyanın əsas xüsusiyyəti, milli faciəyə (işğala) və milli qürura (Zəfərə) reaksiyanın yalnız lirik yox, həm də qətiyyətli, fəlsəfi-epos xarakterli olmasıdır. Bu poeziya artıq sadəcə təsvir etmir, mübarizəyə çağırır, tarixi məsuliyyəti aşılayır və milli yaddaşı bərpa edir. Bu yeni ədəbi cərəyanın ən parlaq nümunələrindən biri professor Mahirə Nağıqızının poetik irsidir.
Mahirə Nağıqızının "Lövbər adam" (Bakı, 2022) kitabı bu yeni ədəbi paradigmanın mərkəzində dayanır. Kitab Vətən sevgisinin, milli qeyrətin və Qarabağ Zəfərinin ən ehtiraslı və hərtərəfli bədii təcəssümlərindən biridir. Onun şeirləri (xüsusən 44 günlük Vətən müharibəsi dövründə qələmə alınanlar) Qarabağ və Qərbi Azərbaycan həsrətinin dolğun bədii-fəlsəfi və publisistik ruhunu özündə birləşdirir. Şairin Vətənə müraciəti adi bir pafosdan uzaq olaraq, dərin qəlb ağrısı, milli dözüm, gözləntilər və qəti qisas hissi ilə yoğrulmuş, lirik-publisistik dözümün manifesti kimi səslənir.
Kitabın adı olan "Lövbər adam" təkcə bir şeirin adı deyil, eyni zamanda bütün toplunun əhatə etdiyi əsas fəlsəfi və emosional mövqeyi simvolizə edir. "Lövbər" sözünün funksiyası gəmini dənizin fırtınaları və axınları qarşısında sabit saxlamaqdır. Mahirə Nağıqızının yaradıcılığında bu, sarsılmaz inamın və milli ruhun simvoludur. "Lövbər adam" obrazı həyatın bütün sınaqları, xüsusən də Vətənin itkisi və işğalın psixoloji təzyiqi qarşısında öz milli, mənəvi və insani dəyərlərinə möhkəm sarılan, inamını sabit saxlayan insanın obrazıdır. Bu, Qarabağ itkisi və 30 illik işğal dövründə millətin ruhunu əzməyə qoymayan, Qisas inancını qoruyan qeyrətli nəsillərin bədii təcəssümüdür. "Lövbər adam" fiziki yerdəyişməyə məcbur olsa belə, ruhu və qəlbi ilə öz yurduna bağlı qalandır; onun ruhu Vətənə "lövbərlənib".
Mahirə Nağıqızının Vətən mövzusuna yanaşması onu şəxsi lirika ilə epik-publisistik yük arasında dinamik bir tarazlıqda saxlayır. Şair Vətən itkisini məhz milli ləyaqətin və tarixi şərəfin itirilməsi kimi qavrayır. "Düşmüşəm" şeiri bu kədərin zirvəsini bədii şəkildə ümumiləşdirir. Lirik qəhrəmanın özünü "haqdan düşmüş" hesab etməsi, itkinin sadəcə torpaq deyil, ilahi ədalətin pozulması kimi qəbul edildiyini göstərir:
Düşdüyüm yerdə ağıram,
Daşam, nə vaxtdan düşmüşəm.
Kimi səsləyəm, çağıram,
Deyəm ki, haqdan düşmüşəm...
Şeirin emosional və semantik mərkəzi isə Qarabağ həsrətini dövlətçilik şərəfi ilə eyniləşdirən misradır. Şair bu misrada güclü təşbeh (bənzətmə) sənətindən istifadə edir:
Para-paradır torpağım,
Lillənib, laldı irmağım.
Əsir gedib Qarabağım,
Xan kimi taxtdan düşmüşəm.
Bu misra təkcə bir itki deyil, Azərbaycanın tacqoyma məkanı, mədəniyyət beşiyi və tarixi suverenlik simvolu olan Qarabağın işğalını milli hökmdarlıq zirvəsindən eniş kimi qavrayaraq, ağrıya epik-tarixi dərinlik qatır. Bu mürəkkəb hisslər toplusu şairin Vətən lirikasının əsas yükünü təşkil edir.
Şairin bədii məkanı Qarabağla məhdudlaşmır, o, tarixi Azərbaycan torpaqlarının ümumi həsrətini ifadə etməyə can atır. Xüsusilə Qərbi Azərbaycan motivləri Mahirə Nağıqızının poetik fəaliyyətinin təməlini təşkil edir. Bu, təsadüfi deyil, çünki şairin həm şəxsi mənşəyi (Naxçıvan və Dərələyəz əlaqəsi), həm də elmi fəaliyyəti məhz bu yurd yeri ilə bağlıdır. Mahirə Nağıqızı doktorluq dissertasiyasını məhz Qərbi Azərbaycan aşıq və el şairlərinin yaradıcılığının dil xüsusiyyətlərinə həsr etmişdir. Bu, həm də onun həyat və elmi yolunun tanınmış dilçi-alim, Əməkdar elm xadimi, Qərbi Azərbaycan toponimiyasının böyük tədqiqatçısı olmuş mərhum professor Həsən İbrahim oğlu Mirzəyevin (Həsən Mirzə) irsi ilə sıx bağlılığından irəli gəlir. Həsən Mirzəyev onun təkcə elmi rəhbəri deyil, həm də Dərələyəz mahalından olan doğması kimi onun Qərbi Azərbaycan həqiqətlərinin öyrənilməsindəki rolunu Mahirə xanım öz yaradıcılığında yüksək qiymətləndirir. Şair ona ünvanladığı "Ay Həsən Mirzə!" şeirində bu yurd həsrətini coşğu ilə qeyd edir:
Vətən dərdi bağlayıbdı sinəni.
Niyə gülmür üzün, ay Həsən Mirzə?
Talan olub, viran olub ellərin,
Qalmasın bir sözün, de, Həsən Mirzə!
Beləliklə, Mahirə Nağıqızının poeziyasında Qərbi Azərbaycanın toponimləri, folkloru və tarixi ağrısı təkcə lirik mövzu kimi yox, həm də elmi və mənəvi mirasın davamı kimi çıxış edir. Bu geniş coğrafi həsrət, xüsusən "Buludların gətirdiyi qınaq" şeirində simvolik dildə ifadə olunur:_**
Alıb havasını Alagöllərin,
Laçını, Şuşanı dolanıb gəlib.
O əsir dağların, gen dərələrin,
Qərinə dərdinə qalanıb gəlib.
...
Daşıyıb, bizlərə qınaq gətirib,
Bərgüşad axarda, Həkəri boyda.
"Alagöllər" coğrafi simvol olaraq həm Qarabağın, həm də Göyçə və Zəngəzurun dağlıq hissələrinə uzanan geniş bir həsrət məkanını ehtiva edir. Bu "qınaq" otuz illik işğala biganəliyin, milli passivliyin tənqidi və milli yaddaşın hərəkətverici qüvvəsidir.
Şairin 2020-ci ilin sentyabr ayından etibarən yazdığı şeirlər qətiyyətli publisistik ruh daşıyır və kədərin qisasa və təcili hərəkətə çevrilməsinin bədii əksidir. "Get" şeiri bu publisistik enerjinin zirvəsidir. Qisas hissi bu misralarda təbii zərurətə çevrilir:
Payız gəldi, ağacların bar vaxtıdır,
Dəymiş vüsal meyvəsini dərməyə get.
Düşmənimdən qisasımı al, vaxtıdır,
Sinəsi çat torpaqları görməyə get.
Şair Vətənin haqqını konkretləşdirərək, əsgərə tapşırır: "Yağı versin: o can haqqım, bu qan haqqım, Haqq sənindir, öz haqqını almağa get." Ən güclü publisistik çağırış isə ordunun mənəvi yükünü ifadə edir:
Milyonların gözü baxır, əsgər, sənə,
Bu məqamdır, zəfərini çalmağa get!
Zəfər xəbərləri Mahirə Nağıqızının lirikasına təntənəli bir ovqat və epik vüsət gətirir. "Görünür" şeiri azad edilmiş torpaqlara qayıdışın epik tablosudur. Bayrağın Cəbrayılda ucalması anı təkcə lokal qələbə deyil, regional gücün bərpası kimi təqdim edilir:
Cəbrayılda qaldırdığın bayrağın,
Əsgər, sənin, dörd bir yandan görünür.
Uzaq deyil can atdığın oylağın,
Beş addımda, Zəngilandan görünür.
...
Adımızı ucaltmısan göylərə,
Bütün Qafqaz dağlarından görünür.
Şair bu Zəfərin təsadüfi olmadığını, əksinə, dövlətçilik ideologiyasının məntiqi nəticəsi olduğunu qətiyyətlə bildirir: "Bu millətin tarixinin hər anı, Heydər baba dastanından görünür."
Mahirə Nağıqızının "Lövbər adam" kitabındakı Vətən lirikası həsrətdən qeyrətə, fəryaddan qisasa, kədərdən zəfər nidasına qədər uzanan bir milli-emosional yolun bədii salnaməsidir.
"Salam olsun" – varlıq mənbəyi kimi Vətən fəlsəfəsi
Mahirə Nağıqızının 2020-ci ildə, müharibə ərəfəsində işıq üzü görmüş "Salam olsun" adlı şeirlər kitabı isə şairin Vətən mövzusundakı yaradıcılığının ən yüksək fəlsəfi və milli-psixoloji təcəssümlərindən biri kimi dayanır. Bu toplu Vətən sevgisini yalnız emosional-lirik çərçivədə təqdim etmir; o, Vətən anlayışının ontoloji mahiyyətini, yəni onun varoluşumuzun fundamental əsası olmasını araşdırır və bu dərkin milli fədakarlıq (qəhrəmanlıq) keyfiyyətinin əsas mənbəyi olduğunu isbatlayır.
Vətən – şüurlu dərk və fədakarlığın ontologiyası
Kitabın giriş hissəsində vurğulandığı kimi, şairin diqqəti ancaq torpaq və sərhədlərdə deyil, "həmin atributların mahiyyətini dərk edən insanlar" üzərində cəmlənir. Bu, poeziyanın mərkəzi fəlsəfi tezisidir: Qəhrəmanlıq intuisiyadan yox, şüurlu dərkdən doğur. Mahirə Nağıqızı Vətən sevgisini sadəcə təbii bir hiss kimi yox, fərdin özünü milli varlığın ayrılmaz tərkib hissəsi kimi qavraması kimi təqdim edir. Kitabda Azərbaycanın dağı, dərəsi, çayı və dənizi - küll halında - ona görə qiymətlidir ki, insan "özünü bu varlığın tərkib hissəsi kimi hiss edir". Bu, ekzistensial əlaqənin (fərdin varlığı ilə Vətənin varlığının birliyi) bədii ifadəsidir. Vətən artıq xarici bir məkan deyil, daxili bir kateqoriyadır.
Bu fəlsəfi mövqe şairin "Vətəndir" şeirində özünün ən poetik ifadəsini tapır. Vətənin torpaq deyil, "Ananın dizinin yanı" və "Ruhuna beşik" kimi dərk edilməsi, Vətəni mənəvi sığınacaq, mənlik toxunulmazlığı və genetik yaddaşın mənbəyi kimi irəli sürür:
Bu vətən deyilən torpaq deyil ki,
Ananın dizinin yanı-vətəndir.
Başını qoymağa bir sinə varsa,
Ruhuna beşiksə, tanı, vətəndir.
Şair Vətənə ana (beşik), ruh (sığınacaq) və qan (həyatverici mənbə) funksiyalarını yükləyərək, onu fərdin varoluş təməli (təməl olaraq ruh) səviyyəsinə qaldırır.
Zaman, Qayıdış və Əbədi Dəyərlər Fəlsəfəsi
Kitabda lirik qəhrəmanın Zaman və Qayıdış məfhumlarına yanaşması xüsusi fəlsəfi yük daşıyır. "Qayıtmayam" şeirindəki lirik "Mən"in torpağa üz sürtərək, bir daha ayrılmamaq arzusu, yəni "Bitəm, bir də qayıtmayam" istəyi, sadəcə qəriblikdən bezməyin deyil, öz tarixi-mənəvi köklərində əbədi sabitliyə qovuşmağın fəlsəfəsidir.
Bu qayıdış fiziki geri dönüşdən çox, fərdin öz ruhunun mənşəyinə qayıdışı deməkdir. Şəhərin illərlə qəddi əydiyi, ruhu ağaca dönüb bitmək istəyən insan, qısa, məhdud insan ömrünü Vətənin əbədi, təbiətdə təcəssüm etmiş varlığı ilə birləşdirməyə can atır. Bu, fani olanın baki olanla qovuşmaq arzusudur.
Digər tərəfdən, şairin Bayraq ("Al bayrağım") və Dil ("Ana dilim") haqqında şeirləri milli məcmuun (Millətin) əbədiliyi tezisini irəli sürür.
Dilin Fəlsəfəsi: Dil ("Ana dilim") yalnız ünsiyyət vasitəsi deyil, "Dədəm-babam amanatı", "Millət etdin el-elatı" və "Tarixin qatı" kimi təqdim edilir. Dil burada Millətin zaman içindəki mövcudluğunun forması, intellektual standartı və genetik bağları kimi tərif olunur. Nizami, Nəsimi, Füzuli yaradıcılığının ona bağlanması isə dilin milli dahiyliyin daşıyıcısı və bəşəriyyətə söz büsatının açarı olması fikrini gücləndirir.
Bayrağın Fəlsəfəsi: Bayraq ("Al bayrağım") tarixi rəmz və gələcəyə aparan ümid olmaqla yanaşı, "ruh"un, "min illik dərdlərin əlacı"nın (tarixi haqsızlığa qarşı qisas) təcəssümüdür. Aristotelin poeziyanın tarixdən fəlsəfi və ciddiliyi haqqındakı fikri, şairin Bayrağı sadəcə fakt kimi yox, Millətin gələcəyini və idealını (qeyri-ümumiliyi) özündə daşıyan bir varlıq kimi təqdim etməsinə istinad edir.
Kollektiv "Biz"in Triumfu: Əxlaqi-Siyasi Fəlsəfə
Kitabın "Salam olsun" başlığı ilə şair Vətən uğrunda fədakarlığa hazır olan, Vətənin mahiyyətini dərk edən hər kəsə müraciət edir. Bu, şəxsi qürurdan (Mən) kollektiv qeyrətə (Biz) keçidin poetik rəmzidir.
Təhlildə qeyd olunan "Mən"lərin yaratdığı "mənəm-mənəmlər"in Millət yoluna çıxa bilməməsi barədə fikir, Mahirə Nağıqızının poeziyasının fəlsəfi nəticəsidir: Əbədilik və Millət olaraq mövcudluq fərdiyyətçi (individual) deyil, kollektiv və ictimai mahiyyət kəsb etməlidir.
Şeirlərdəki "Qadınlar, qızlar da bir ərə dönər," "Oğullar seçəcək dostu, düşmanı," və "Son döyüşə hazır ol" çağırışları fərdlərin milli missiyanın yerinə yetirilməsi üçün "Biz"ə çevrilməsinə və ictimai psixologiyanın səfərbərliyinə xidmət edir. Şair bu yolla ictimai təfəkkürə işıq salır, gələcək nəsillərə öz borclarını harada axtaracaqlarını göstərir.
Mahirə Nağıqızının "Lövbər adam" və "Salam olsun" kitabları vahid bir poetik və fəlsəfi təfəkkürün ardıcıl mərhələlərini təşkil edir: "Lövbər adam" kədərin qətiyyətə çevrildiyi, Həsən Mirzəyev irsindən gələn Qərbi Azərbaycan həsrətinin Qisas ruhu ilə bütövləşdiyi yerdə, "Salam olsun" Vətənin varlığın ən fundamental mənbəyi, ruhun beşiyi və milli-tarixi əbədiliyin təminatçısı kimi təqdim olunduğu fəlsəfi manifestə çevrilir.
Şairin yaradıcılığı, oxucunu Vətəni intuitiv yox, şüurlu dərk etməyə çağırır. Bu dərk gələcək nəsillərin milli kimliyini qoruyub saxlamaq üçün əvəzolunmaz bir mənəvi qala olaraq qalacaq. Bu, kədərdən doğan elegiya yox, qətiyyətdən yaranan əbədi inam və yaşam fəlsəfəsidir.
Eşqin Simvolu və Qismətin Dözümü
Şairin eyni ildə (2020) çap olunmuş üçüncü kitabı isə “Onun daş nağılı” kitabıdır. Bu kitabda şairin lirikası oxucunu dünyanın sərhədlərini aşan bir mənəvi səyahətə aparır. Bu şeirlər toplusunun əsas məramı – insanın öz daxili dünyasını kəşf etmək, taleyin qanunlarını anlamaq və saf məhəbbətdə yeganə nicatı tapmaqdır. Şair, insanın həyatdakı əsas məqsədinin qismətlə barışmaq və ümidi yaşatmaq olduğunu, bütün çətinliklərə rəğmən lirik "mən"in ruhunun sarsılmaz qaldığını bədii dildə təsdiqləyir.
Şairin yaradıcılığında sevgi, daxili bir yanğın, həm şirin, həm də əzablı bir sınaqdır. Bu məhəbbət bəzən sirli, bəzən də fövqəltəbii bir güc kimi təqdim edilir.
Məhəbbət hissləri dərin, lakin gizlidir. "Yaxşı ki, bilmirsən qəlbimdə nə var" şeirində lirik qəhrəman sevgilisindən xəbərsiz yaşadığı bu dərdi özünün ən əziz varlığı hesab edir, bu iztirabı belə doğmalaşdırır:
Nə olsun, qəlbimi yaxır-yandırır,
Dərdin də doğmadır öz balam kimi.
Hətta "Dərdim" şeirində bu iztirab fərdi bir qəhrəmana çevrilir, bələklənir və qala kimi sığınılacaq bir məkan olur:
Bələklədim balam kimi,
Sinəmin üstədi dərdim.
"İlk məhəbbətin" şeiri sevgini əbədi bir arzu, ün yetməyən bir ilğım kimi xarakterizə edir. Bu, qəlbin ən dərin sirri və fələyin yazdığı qismətin bir parçasıdır. Nə qədər çətindir ki, lirik "mən" sonda özünü unutmağa məcbur edir:
Mahirə, ha can at, yetməkmi olar,
Unut, xəyalındır ilk məhəbbətin.
Bununla belə, məhəbbət yenilməz bir həqiqətdir. "Məhəbbət" şeirində onun mənəvi rolu təsdiqlənir:
Hayanıdır qəm haqlamış ömürün,
Kimsəsizin kimsəsidir məhəbbət.
Mahirənin dünyasıdır məhəbbət.
Həmçinin "Sevginin dili" şeirində, eşqin görünməz və sözsüz təsiri vurğulanır, onun ən sərt maneələri (daş-qayanı) aşmaq qabiliyyəti göstərilir:
Dili yoxdur, sözü yoxdur,
Danışar sevginin dili.
Mahirə Nağıqızının poeziyasında həyat, əsasən, İlahi təqdir tərəfindən idarə olunan bir sınaqlar məcmusudur. Şair insanı dözümlülüyə və qismətlə barışmağa çağırır.
Şairin qəhrəmanı dünyanın mənfi tərəflərindən dərindən narahatdır. "Mənlik deyilmiş" şeiri haqsızlığın və yalanın geniş yayıldığı dünyaya qarşı kəskin bir etirazdır:
Məkirin, yalanın taxtıdı dünya,
...Şərə bal, Xeyirə istiot düşər,
Allahım, bu dünya mənlik deyilmiş...
Bu giley lirik qəhrəmanı ideal bir dünyaya – "Lap uzaqlara" getmək arzusuna sövq edir. Bu yer, Haqqın mizanının hökm sürdüyü, Xeyirin qələbə çaldığı mənəvi bir adadır.
Qismət taleyüklü, dəyişdirilməz bir hökmdür. "Göyərçin" şeirində dünya bəzən sərt olsa da, onun qanunauyğunluğu qəbul edilməlidir:
Dünya binədən belədi,
Yol havasıdır, göyərçin.
Qismətdirsə ağrı-acı,
Göylərə baxma qıyqacı.
Şair israrla ruh düşkünlüyünə qarşı çıxır. "Darıxma" şeiri əsas məqsədin dözüm və ümidi qorumaq olduğunu vurğulayır:
Qurban olum, yükü verən Tanrı var,
Güc də verər, edib kədər darıxma.
Haqq eləyən Haqqa yetər, darıxma.
"Ömür" şeiri həyatın əsas fəlsəfəsini ümumiləşdirir – ömür "Bir içim su imiş, bir udum hava", həmçinin imtahandır:
Ömür imtahandır başlanğıcından,
Yüz yaşa, min yaşa, sınağı bitməz.
Eyni zamanda, bu şeirlər toplusu namərdlikdən qaçmağın vacibliyini aşılayır. "Eləmə" şeiri insanı nəcib olmağa və alçaq hisslərdən uzaq durmağa çağırır:
Yanma namərd közü ilə,
Getmə nakəs izi ilə,
Çiçəyindən bal eləmə.
Şairin lirikası fərdi ağrılardan yuxarı qalxaraq, insanın mənəvi dayaqlarına – ailə ocağına, ana sevgisinə və keçmişin müdrikliyinə sığınır.
"Anama" şeiri ana sevgisinin və ocağının əvəzolunmaz dəyərini yüksək pafosla tərənnüm edir. Ana, övlad üçün həm sığınacaq, həm də mənəvi güc mənbəyidir.
Gəldiyim həmən ev, həmən ocaqdır,
Sənin qucağıntək güvənli, isti.
Şairə görə, illər boyu keçən hər şeyin mənası Ananın duası və müdrikliyi ilə bağlıdır:
Anladım geriyə boylanıb indi,
Ana duasıymış ötən günlərim.
Şeirlərin əsas təsdiqlədiyi fikir budur ki, bütün çətinliklərə baxmayaraq, insan ruhu ümidlə ayaqda qalır. "Qaytar" şeiri itirilmiş ümidin bərpasını qətiyyətlə tələb edir:
Qaytar o ümidi, o adı qaytar...
Qaytar o ümidi, davamdı, qaytar.
Mahirə Nağıqızının poetikası daşlaşmış həqiqətləri, kədəri və qətiyyəti əks etdirərək şüurlu dərkə əsaslanan Vətənsevərlik mövqeyi ilə dərinləşir. Şairənin lirikası fərdi ağrılardan yuxarı qalxaraq, insanın mənəvi dayaqlarına – ailə ocağına, ana sevgisinə və keçmişin müdrikliyinə sığınır.
Bu məzmunda, şairənin ümumi yaradıcılığı isti ürəklə soyuq, hətta üşüdə biləcək soyuq məntiqin yaratdığı ılıqlığın içində insanın özünü tapdığı astanada dayanır. Onun poetik missiyası, əslində, bir növ mənəvi vəsiyyətdir – sevgi və qismət sınaqları ilə dolu bu dünyada doğru yolu tapmağın, ruhu ucaltmağın və təmizliyi qorumağın vacibliyini bildirir. Şairənin qətiyyəti və duaları oxucunun qəlbində böyük bir ümid göyərdərək, onun söz sənətini əbədi və sarsılmaz bir Məhəbbət Abidəsinə çevirir.
Şəmsi QOCA,
şair-publisist
Geri dön