Ortaq Türk Ordusu: perspektivlər və gözləntilər
Bu gün, 14:19. Yazar: azer
Elçin Bilaloğlunun "Ortaq Türk Ordusu: perspektivlər və gözləntilər" araşdırması “Füyuzat” dərgisinin, №2 (142), 2025-ci il sayında dərc olunub. Aktuallığını və aia.az-ın oxucuları üçün maraqlı olacağını nəzərə alaraq dərc edirik.
Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurası (Türk Şurası) 3 oktyabr 2009-cu ildə Azərbaycan, Türkiyə, Qazaxıstan və Qırğızıstan arasında Naxçıvan şəhərində imzalanan Naxçıvan sazişinə əsasən yaradılmış beynəlxalq təşkilatdır. Təşkilatın adı 2021-ci ildə dəyişdirilərək Türk Dövlətləri Təşkilatı (TDT) adlandırıldı. TDT-nin əsas fəaliyyət məqsədləri və vəzifələri Naxçıvan sazişi ilə müəyyən edilib. Tərəflər arasında qarşılıqlı etimadın möhkəmləndirilməsi, regionda və dünyada sülhün bərqərar edilməsi; xarici siyasət məsələlərinə ortaq yanaşmanın təşviq edilməsi; beynəlxalq terrorizm, separatçılıq, ekstremizm və transmilli cinayətkarlığa qarşı mübarizənin əlaqələndirilməsi, ortaq maraq kəsb edən bütün sahələrdə regional və ikitərəfli əməkdaşlığın gücləndirilməsi, ticarət əlaqələri və investisiyalar üçün əlverişli şəraitin yaradılması, hərtərəfli və balanslaşdırılmış iqtisadi yüksəlişə, sosial və mədəni inkişafa səy göstərilməsi, elm, texnologiyalar, təhsil və mədəniyyət sahəsində qarşılıqlı əlaqələrin genişləndirilməsi, kütləvi informasiya vasitələri arasında əlaqələrin, eləcə də daha geniş miqyasda informasiya mübadiləsinin təşviq edilməsi, hüquqi məlumatların mübadiləsi, hüquq sahəsində əməkdaşlığın genişləndirilməsi sazişdə əksini tapır.
Son illərdə isə ekspertlər tərəfindən türk dövlətlərinin ortaq ordu formalaşdıracağı ilə bağlı fikirlər tez-tez səsləndirilir. Əslində, təşkilatın beynəlxalq terrorizm, separatçılıq, ekstremizm və transmilli cinayətkarlığa qarşı mübarizəni gücləndirməsi məqsədilə bu ordunun yaradılması labüddür. TDT-nin Şuşa zirvə toplantısında Türkiyə prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın bu barədə sələndirdiyi fikirlər məsələni daha da aktuallaşdırır: “Ortaq türk əlifbası ilə bağlı müzakirələr uzun müddətdir davam edir. Bu istiqamətdə xeyli irəliləyiş əldə olunub. Türk əlifbasının qəbulundan sonra digər istiqamətlərdə də əməkdaşlığın və əlaqələrin gücləndirilməsi prioritet olacaq. Bu baxımdan son dövrlərdə TDT-yə daxil olan ölkələr arasında yalnız mədəni, iqtisadi, ticarət əlaqələri deyil, eyni zamanda siyasi, hərbi-texniki elm tutumlu sahələrdə ciddi əlaqələr qurulmaqdadır”.
Təbii ki, burada söhbət türk dövlətləri arasında olan ikitərəfli hərbi əməkdaşlıqdan getmir, TDT çərçivəsində qurulacaq hərbi strukturdan gedir. Doğrudur, bu gün həmin fikirlər bir qədər fantastik səslənə bilər. Hərbi-texniki sahədə əməkdaşlığın gücləndirilməsi, Türkiyə müdafiə sənayesi məhsullarının türk dövlətlərinin orduları tərəfindən istifadə olunması, bəzi ölkələrin birlikdə hərbi təlim keçməsi və s. gələcəkdə sözügedən prosesin baş tutması üçün zəmin yaradır. Gələcəkdə TDT-yə daxil olan dövlətlər ortaq müdafiə sisteminin yaradılması ilə bağlı qərarlar qəbul edə bilərlər. Unutmaq olmaz ki, birgə hərbi təlimlərin keçirilməsi, müdafiə sənayesi sahəsində istehsal sahələrinin qurulması və s. inteqrasiyanın formalarıdır.
Əslində, TDT-nin vahid ordusunun yaradılması çox ciddi siyasi və hərbi məsələdir, eləcə də bu prosesdə həm ideoloji, həm də praktik çətinliklər yarana bilər. Fikrimizcə, bu məsələyə bir neçə aspektdən yanaşmaq doğru olar.
Siyasi və strateji iradə. Türk Dövlətləri Təşkilatının vahid ordusunun yaradılması üçün üzv dövlətlərin bu barədə siyasi iradə ortaya qoyması vacibdir. Hal-hazırda Türk Dövlətləri Təşkilatı üzv ölkələri arasında bir çox sahələrdə əməkdaşlıq olsa da, hərbi sahədə ortaq bir struktur və vahid bir ordu yoxdur. Bunun üçün üzv ölkələr arasında hərbi siyasətdə koordinasiya və razılaşma lazımdır.
Ordu növləri və strukturlar. Türk dövlətlərinin orduları fərqli təcrübə, təlim və struktura malikdir. Hər bir ölkə öz ordusunun ənənələrinə və milli təhlükəsizlik siyasətinə uyğun olaraq fəaliyyət göstərir. Bu ordular arasında tam bir inteqrasiya və vahid komanda strukturu yaratmaq çətin olacaq, lakin təcrübə və təlim mübadiləsi, ortaq hərbi manevrlər və birgə əməliyyatların həyata keçirilməsi mümkün ola bilər. Qeyd etmək lazımdır ki, burada ortaq ordu konsepsiyasının reallaşdırılması üçün mümkün əsaslar olduğu kimi, praktik çətinliklər də mövcuddur.
Mümkün əsaslar:
Türkiyə Ordusu. Türkiyə NATO üzvü olması ilə yanaşı, həm də türk dövlətləri ilə sıx hərbi əlaqələrə sahibdir. Türkiyə ordusunun çoxsaylı beynəlxalq hərbi əməliyyat təcrübəsi və modern texnologiyaları bu sahədə liderlik edə bilər.
Azərbaycan, Qazaxıstan, Özbəkistan və Qırğızıstan orduları. Bu ölkələrin orduları da regionda güclü qüvvələrdir, həmçinin ölkələr Türk Dövlətləri Təşkilatının digər üzv dövlətləri ilə əməkdaşlıqda təcrübəyə malikdirlər.
Əməkdaşlıq və hərbi təlimlər. Mövcud hərbi əməkdaşlıq proqramları çərçivəsində bu ölkələr birgə təlimlər keçirə, ortaq hərbi təcrübə qazana bilər. Bu təcrübə nəticəsində Türk dövlətləri arasında vahid bir ordu strukturunun yaradılması asanlaşa bilər.
Praktik çətinliklər:
Milli maraqlar və suverenlik. Hər bir dövlətin öz milli təhlükəsizlik maraqları və formalaşmış suverenlik prinsipi var. Hərbi birləşmə və vahid ordu yaratmaq bəzi ölkələr üçün suverenliyini itirmə riski yarada bilər.
Maliyyə və resurslar. Hərbi güc yaratmaq və idarə etmək böyük maliyyə və resurs tələb edir. Bu xüsusilə kiçik və orta ölçülü dövlətlər üçün əlavə çətinliklər yaradır.
İdarəetmə və komanda strukturu. Müxtəlif hərbi doktrina və strategiyalar arasında uyğunluq tapmaq çətin ola bilər. Birgə əməliyyatlar üçün vahid komanda strukturu qurulması ciddi koordinasiya tələb edir.
Yuxarıda qeyd edilənlərdən belə qənaətə gələ bilərik ki, TDT-nin vahid ordusunun yaradılması nəzəri olaraq mümkündür, amma bu, siyasi, iqtisadi və hərbi sahələrdə dərin razılaşmalar və əməkdaşlıq tələb edir. Bu proses çoxmərhələli və kompleks şəkildə olsa da, gələcəkdə belə bir ideya gerçəkləşə bilər. Bir məqama xüsusilə diqqət yetirməliyik ki, bu ordunun yaradılması zamanı ənənəvi ordu birlikləri formasından kənara çıxmaqla daha mobil və çevik ordu qrupları formalaşdırıla bilər. İlkin dövrdə bu ordu kontingenti, əsasən, terrorizmlə mübarizə aparmaq istiqamətində komplektləşdirilə, gələcəkdə isə daha genişmiqyaslı ordu birlikləri yaradıla bilər.
TDT ordusunun yaradılması zamanı NATO sisteminin tətbiq edilməsi nəzəri olaraq mümkündür, amma bir neçə mürəkkəb faktor və fərqliliklər var. NATO qlobal təhlükəsizlik sistemində uzun müddətdir fəaliyyət göstərən və bir çox ölkəni birləşdirən hərbi təşkilatdır. TDT isə daha çox iqtisadi, mədəni və siyasi əlaqələri inkişaf etdirməyə yönəlmiş bir təşkilatdır. Bu səbəbdən TDT-nin öz müstəqil hərbi strukturunu yaratması və NATO sistemini tətbiq etməsi müəyyən çətinliklərlə qarşılaşa bilər. Ancaq bəzi əsas aspektlərə diqqət yetirmək lazımdır:
Hərbi əməkdaşlıq və inteqrasiya. NATO-nun hərbi sistemi müttəfiqlər arasında müntəzəm təlimlər, birgə əməliyyatlar və yüksək səviyyəli koordinasiya tələb edir. TDT-nin bu cür bir sistemə uyğunlaşması üçün əvvəlcə üzv ölkələr arasında hərbi əməkdaşlığın genişləndirilməsi və qarşılıqlı etimadın qurulması lazımdır. Bu da zaman alacaq və siyasi fərqliliklər üzərində işləmək tələb edəcək.
Hərbi struktur və standartlar. NATO-nun özünəməxsus hərbi strukturu və təlimatları var. TDT ordusunun yaradılması zamanı bu standartları tətbiq etmək, uyğun hərbi təlimlər, avadanlıqlar və əməliyyat prosedurları qurulması lazım olacaq. Bu isə TDT üzv ölkələrinin hərbi təcrübələri və resurslarının uyğunlaşdırılması üçün ciddi bir koordinasiya tələb edəcək.
Siyasi məsələlər. NATO-nun strukturu həm də üzv ölkələr arasında birgə siyasi razılaşmalara əsaslanır. TDT-dəki ölkələr arasında müxtəlif siyasi-ideoloji yanaşmalar və təhlükəsizlik prioritetləri ola bilər.
NATO ilə əlaqələr. TDT-nin yaradacağı ordu NATO ilə mövcud əlaqələrini nəzərə almalıdır. NATO Türk Dövlətləri Təşkilatına yaxın olan bəzi ölkələrlə (Türkiyə, Azərbaycan) artıq əməkdaşlıq edir. Bu isə TDT-nin hərbi siyasətinə təsir edə bilər.
Bu cür bir sistemin tətbiqi uzunmüddətli əməkdaşlıq, qarşılıqlı etimad və fayda prinsipinə əsaslanaraq inkişaf etdirilməlidir.
Unutmaq olmaz ki, TDT-nin ordusunun yaradılması bir çox faktorları nəzərə alaraq dünyada müəyyən narahatlıq yarada bilər. TDT türk dilini və mədəniyyətini paylaşan ölkələrin birliyidir və bu təşkilatın gücünü artırması, xüsusən hərbi birləşmələr yaratması müəyyən beynəlxalq əlaqələrdə və siyasi müstəvidə təsirli ola bilər. Bununla belə, bir neçə amil bu məsələnin dünya səviyyəsində necə qəbul ediləcəyini müəyyən edir:
Geosiyasi tarazlıq. TDT ordusunun yaradılması xüsusən Rusiya, Çin və digər dünya gücləri ilə münasibətlərə təsir göstərə bilər. Bu ölkələr Türk dünyası dövlətlərinin hərbi gücünü birləşdirməsini geosiyasi təzyiq kimi qəbul edib buna qarşı müxtəlif tədbirlər görə bilərlər.
Ərazi münaqişələri. TDT ordusunun fəaliyyəti müəyyən münaqişə zonalarına daha çox diqqət çəkə bilər. Əgər ordu müəyyən ərazilərdəki münaqişələrə müdaxilə etməyə başlasa, bunun regiondakı sabitliyə necə təsir edəcəyini təsəvvür etmək çətindir.
Dünya güclərinin reaksiyası. TDT-nin hərbi gücünün artması xüsusən Qərb ölkələri və NATO tərəfindən müsbət qarşılanmaya bilər. Çünki belə bir addım beynəlxalq güclərin balansını poza və bu ölkələr arasında daha çox münaqişəyə səbəb ola bilər.
Türk birliyi. TDT-nin ordusunun yaradılması türk dövlətləri arasında əməkdaşlıq və birlik hissini gücləndirə bilər. Bu, regionda daha çox sabitlik və qarşılıqlı dəstək yarada bilər, amma dünya səviyyəsində necə qəbul ediləcəyi hələ qeyri-müəyyəndir.
TDT ordusunun yaradılması həm regionda, həm də Türk dünyasında bir neçə mühüm sahəyə əhəmiyyətli təsir göstərə bilər. İlk olaraq bu hadisə Türk dünyasında müdafiə sahəsində daha yaxın əməkdaşlıq və qarşılıqlı yardımlaşma imkanlarını artıracaq, üzv dövlətlər arasında siyasi və hərbi həmrəylik münasibətlərini gücləndirəcək. Orta Asiya və Qafqaz kimi geopolitik baxımdan strateji önəmi olan bölgələrdə baş verən münaqişələr və gərginliklər fonunda TDT ordusu potensial olaraq bu bölgələrdə sabitliyin qorunmasına kömək edəcək. Bu, müvafiq dövlətlərin müdafiə qabiliyyətini artıraraq xarici təcavüz və ya daxili qarışıqlıqlar əleyhinə daha güclü bir mövqe tutulmasını təmin edəcək. Ordu Türk dünyasının ümumi gücünün artırılmasına kömək edəcək. Türk dövlətləri hərbi baxımdan bir-birinə dəstək verərək beynəlxalq arenada daha güclü və təsirli bir koalisiya təşkil edə biləcək. Bu, Türk dünyasının regional və qlobal səviyyədə nüfuzunun artmasına zəmin yaradacaq. Bu cür əməkdaşlıq həm də yeni müdafiə texnologiyalarının inkişafına və istifadəsinə yol aça bilər. Ordunun yaradılması türk dövlətlərinin siyasi və diplomatik sahədə bir-birinə dəstək vermələrini təmin edəcək. Xarici siyasət məsələlərində, xüsusilə təhlükəsizlik və müdafiə mövzularında daha koordinasiyalı və güclü bir yanaşma ortaya qoyacaq. Ortaq hərbi əməkdaşlıq iqtisadi sahədə də bəzi təsirlərə səbəb olacaq. Hərbi xərclərin azaldılması və iqtisadiyyatların hərbi sahədəki əməkdaşlıq nəticəsində inkişaf etməsi müvafiq ölkələrin iqtisadiyyatına fayda verəcək.
Son olaraq qeyd edə bilərik ki, TDT ordusunun yaradılması Türk dünyasında həm regional, həm də qlobal səviyyədə bir çox müsbət dəyişikliklərə vəsilə ola bilər. Bu bir tərəfdən regionda daha güclü bir müdafiə sistemi qurulmasına, digər tərəfdən isə türk dövlətləri arasında əməkdaşlığın yeni bir dövrə qədəm qoymasına imkan yaradar. Nəzərə almaq lazımdır ki, ortaq ordu qurulması reallaşarsa, bu, böyük siyasi, hüquqi və praktiki çətinliklərə qarşı mübarizə tələb edəcəkdir.
Nəticə etibarilə TDT-nin ordusunun yaradılması dünyadakı güc balanslarını dəyişə bilər və müəyyən narahatlıqlar doğura bilər, amma bunun hansı ölçüdə və necə təsir edəcəyini zaman göstərəcək.
“Füyuzat” dərgisi, №2 (142), 2025
Elçin Bilaloğlu
Geri dön