Təhsildə idarəetmə problemi:Yüksək balların kölgəsində qalan inam böhranı
Bu gün, 13:23. Yazar: sevinc1
ŞƏMSİ QOCA,
Şair-publisist, təhsil eksperti
Azərbaycan təhsil sistemi son illərdə Prezident İlham Əliyevin dəstəyi ilə mühüm struktur islahatlarına məruz qalsa da, Elm və Təhsil Nazirliyinin praktiki idarəetməsi, eləcə də onun tabeliyindəki qurumların fəaliyyəti sosial mediada və ekspert dairələrində dərin narazılıq doğurur. Dövlət başçısının təhsilə ayırdığı böyük vəsaitlərə və göstərdiyi qayğıya baxmayaraq, idarəetmənin qeyri-peşəkarlığı, kadr siyasətindəki nöqsanlar və şəffaflıq defisiti ictimaiyyətdə ciddi suallar yaradır. Bu yazı, rəsmi uğur hesabatlarının fonunda yaranan idarəetmə və etimad krizisini faktiki iddialar və mövcud mənbələr əsasında təhlil edir. Təhsil sahəsində rəhbər kadrların seçimi ictimaiyyətin ən kəskin tənqid etdiyi məqamlar arasındadır. Sosial mediada və ekspert mühitində nazir Emin Əmrullayevin kadr siyasətində peşəkarlıqdan çox, şəxsi loyallığa üstünlük verdiyi iddia edilir. Mərhum təhsil eksperti Nadir İsrafilovun “təhsilə rəhbərlik edən şəxslərin pedaqoji təhsilinin olmaması təhsilin keyfiyyətinə zərbə vurur” fikri 1, idarəetmə kadrlarının peşəkarlıq profili ilə bağlı geniş narahatlıqları əks etdirir. Bu kadr siyasətinin acı nəticələrini göstərən ən bariz nümunələrdən biri Məktəbəqədər və Ümumi Təhsil üzrə Dövlət Agentliyinə direktor müavini təyin edilmiş Arslan Hacıyevin təyinatıdır. Onun əvvəl “İmişli şəkər zavodunda menecer” işləməsi haqqında mətbuatda yayılan məlumatlar, təyinatla bağlı Elşən Qafarovun “Təhsilə dəyişdirilmiş pesokpaylayanlar gətirilir” kimi sərt ifadələri ilə tənqid edilməsi ictimaiyyətdə yaranan haqlı sualları əks etdirir. Halbuki, rəsmi mənbələrdə Arslan Hacıyevin 2012-2022-ci illərdə müxtəlif dövlət qurumlarında rəhbər vəzifələrdə çalışdığı, 2022-ci ildə Qazax-Tovuz Regional Təhsil İdarəsinin müdiri olduğu və Hollandiyada beynəlxalq biznes üzrə təhsil aldığı qeyd olunur. 3 Bakı Şəhəri üzrə Təhsil İdarəsində insan resursları sektorunun rəhbəri Aygün Bayramovanın özbaşına qərarları və işə qəbulda şəffaf olmayan prosedurlar tətbiq etməsi barədə də iddialar səsləndirilir. Məktəblərdə direktor və müavin vəzifələrinin illərlə boş qalması da kadr siyasətindəki sistemli problemlərin daha bir təzahürüdür.
Müəllimlərin sertifikasiyası prosesi ilkin olaraq onların peşəkarlıq səviyyəsini artırmaq məqsədi daşısa da, təhsil eksperti Etibar Əliyevə görə, bu sistem daha çox “müəllimləri qorxutmağa və onların psixoloji vəziyyətinə təsir göstərməyə” xidmət edir. Keçmiş nazir Misir Mərdanov da bu prosesin əslində “müəllimlərə dəstək olmalı olduğunu” qeyd edərək, onun hazırkı icra mexanizminə iradını bildirir. Ekspert İlham Əhmədovun vurğuladığı kimi, “islahatlar yalnız forma deyil, məzmunla da dəstəklənməlidir.” Bu fikirlər, prosesin mahiyyətini itirdiyini və daha çox inzibati bir təzyiq alətinə çevrildiyini göstərir. Təhsil İnstitutu (ARTİ) öz əsas funksiyalarından — elmi-pedaqoji tədqiqatlar və metodiki inkişafdan — uzaqlaşaraq, daha çox inzibati prosedurlara, o cümlədən MİQ və sertifikasiyanın təşkili kimi məsələlərə diqqət ayırdığı üçün tənqid olunur. İnstitutun direktoru Elnur Əliyevin nazirə yaxınlığı və onun təsis etdiyi MMC-lərin nazirlik tenderlərində qrantlar qazandığına dair iddialar maraqlar toqquşması ehtimalını yaradır. Məktəblərdə metodik kabinetlərin yoxa çıxması, metodiki işin keyfiyyətinin sıfır səviyyədə olması kimi halların isə təhsil prosesini ciddi şəkildə zəiflətdiyi iddia olunur.
“Məktəblinin dostu” layihəsi 2016-cı ildə məktəblərdə təhlükəsiz mühit yaratmaq və şagirdlərə dəstək olmaq məqsədilə təsis edilsə də, onun reallaşması və ictimaiyyətdə yaratdığı təsəvvürlər arasında ciddi ziddiyyət yaranıb. Mətbuatda və sosial şəbəkələrdə səslənən fikirlərə görə, layihə faktiki olaraq məktəblərdə “xəbərçilik sistemi” yaradıb. İddia olunur ki, daha yaxşı xəbərçilik edən gənclərə mükafat olaraq vəzifələr verilir, dürüst, vicdanlı, xəbərçilik etməkdən imtina edənlər isə layihədən uzaqlaşdırılır. Bu, layihənin peşəkarlıqdan çox, şəxsi loyallığa əsaslanan bir kadr siyasəti yürütdüyü iddialarını gücləndirir. Layihəyə cəlb edilən şəxslərin statusu bəlli deyil, lakin onların fəaliyyəti bir çox hallarda məktəb direktorlarının səlahiyyətlərini aşdığı iddia olunur. Mətbuatda yayılan fikirlərə görə, direktorlar demək olar ki, bu “xəbərçilərdən” asılı vəziyyətə düşüblər. Bu iddia PISA 2022 hesabatının nəticələri ilə dolayısı ilə dəstəklənir. Hesabatda qeyd olunur ki, Bakıda məktəb direktorlarının yalnız 14%-i müəllim işə götürməkdə əsas məsuliyyət daşıyır (OECD ortalaması: 60%). Bu rəqəm, məktəb rəhbərlərinin onsuz da mərkəzi səviyyədə məhdudlaşdırılmış səlahiyyətlərini göstərir.
Mərkəzləşmiş idarəetmə sistemi regional təhsil idarələrində problemləri daha da dərinləşdirir. Abşeron-Xızı Regional Təhsil İdarəsi (RTİ) ətrafında mətbuatda və ictimai rəydə yayılan faktlar bu problemlərin nə qədər ciddi olduğunu göstərir. İdarənin rəhbəri İlhamə Abdullayevanın kadr siyasəti ictimaiyyətin kəskin tənqid obyektidir. İddialara görə, idarəetmə və kadrların seçilməsi “rəfiqəm, rəfiqəmin rəfiqəsi” metodu ilə aparılır ki, bu da məktəb rəhbərliyinin və müəllim heyətinin seçimində meritokratiya prinsipinin pozulmasına, peşəkarlıqdan kənar insanların vacib vəzifələrə gətirilməsinə səbəb olur. Bu iddialar Maliyyə Nazirliyinin Dövlət Maliyyə Nəzarəti Xidmətinin apardığı yoxlamalar zamanı aşkar edilmiş faktlarla daha da dərinləşir. Yoxlamalar nəticəsində 205 təhsil müəssisəsində 594.6 min manat vəsaitin təyinatından kənar xərcləndiyi müəyyən edilmiş və dövlət büdcəsinə bərpa olunmuşdur. 2 Bu yoxlamalar nəticəsində 33 təhsil müəssisəsi rəhbəri vəzifəsindən azad edilmişdir. Aşkar edilən nöqsanlar arasında dərs saatlarının dəyişdirilməsi, artıq ştatların saxlanılması, qida təchizatında pozuntular və maliyyə vəsaitlərinin təyinatdan kənar istifadəsi daxildir.
Son illərdə Azərbaycanın təhsil sahəsində müxtəlif qrant mexanizmlərinin tətbiqi və donor dəstəyi ilə həyata keçirilən layihələrin sayı artmışdır. Bu təşəbbüslər ilk baxışdan innovativ ideyaların dəstəklənməsi və təhsildə keyfiyyətin artırılması məqsədini güdür. Lakin müşahidələr göstərir ki, əksər hallarda bu layihələr səmərəlilik baxımından ciddi suallar doğurur. Həyata keçirilən layihələrin çoxu formalist xarakter daşıyır, onların adları pafoslu, məzmunları isə səthi və nəticəsizdir.
Təhsil sahəsində təqdim olunan qrant layihələrinin adları tez-tez süni şəkildə uzadılmış, şablon ifadələrlə yüklənmiş olur. Məsələn: - “Rəqəmsal tədris vasitələrinin tətbiqi ilə tədrisin keyfiyyətinin artırılması” - “Kənd məktəblərində gender əsaslı inklüziv təhsilin təşviqi” - “Məktəb müəllimlərinin XXI əsr bacarıqları üzrə kapasitələrinin gücləndirilməsi” Bu cür adlar ilk baxışdan cəlbedici təsir bağışlasa da, yerli şəraitə uyğun gəlmir, konkret problemi hədəfə almır və praktik tətbiq imkanları qeyri-müəyyəndir. Layihələrin çoxu yalnız donorların siyasi və sosial prioritetlərinə uyğun yazılır, onların təhsil sisteminin real problemləri ilə əlaqəsi olmur.
Təhsil sistemindəki idarəetmə problemləri qrant layihələrinin icrasında da özünü büruzə verir. “Təhsildə İnkişaf və İnnovasiyalar” üzrə qrant müsabiqələrində bəzi layihələrin adları – məsələn, “İm riyaziyyatı” və ya “Təhsil strategiyası və yüksək səviyyəli təlimlər” – məzmunla ad arasında əlaqənin zəifliyini göstərir. QHT-lər tərəfindən maliyyələşən “Birlikdən Biliyə”, “Gilavar Fotoqrafiya Məktəbi”, “Qarabağ İşığı: sənədli film” kimi layihələr də təhsil sisteminin real ehtiyacları ilə bağlılığının zəif olduğu iddiasını gücləndirir. Bu layihələr, ictimaiyyət tərəfindən daha çox formalizmə xidmət edən, büdcənin səmərəsiz istifadəsinə yol açan fəaliyyətlər kimi qəbul edilir. İctimai Şuranın passivliyi və bəzi üzvlərinin qrant layihələrində iştirak etməsi də onların obyektiv qiymətləndirmə aparmasına mane olur. Nəticədə, bu qurumlar formal bir struktur kimi qəbul edilir.
Təhsil qrantları tez-tez sadəcə təlimlər, seminarlar, təqdimatlar və müzakirə sessiyalarından ibarət olur. Təlim iştirakçıları seçilərkən bəzən peşəkarlıq yox, şəxsi münasibətlər və ya kəmiyyət (say) prinsipi əsas götürülür. Təlimdə iştirak edən müəllim və ya şagirdlərə real bacarıq ötürülmür, layihə sistemli dəyişiklik yaratmır, yalnız sertifikat verilməsi və fotoların yayılması ilə kifayətlənilir.
Bir çox layihə çərçivəsində tədris resursları hazırlanır, lakin bu resurslar nə pedaqoji baxımdan dayanıqlıdır, nə də tətbiq baxımından realdır. Məktəblərdə istifadə olunmayan, sadəcə hesabatlarda adı keçən “elektron vəsaitlər”, “metodik vəsaitlər”, “interaktiv platformalar” bunun bariz nümunələridir.
Təəssüf ki, təhsil sahəsində həyata keçirilən qrant layihələri bir-birini təkrarlayır, onların əksəriyyəti müvəqqəti və layihə müddəti ilə məhdudlaşır. Məsələn, bir rayonda “STEAM metodikasının tətbiqi ilə təhsilin stimullaşdırılması” layihəsi həyata keçirilirsə, eyni bölgədə bir neçə ay sonra çox oxşar adla digər layihə başlayır – lakin nəticə dəyişmir. Müəllimlər eyni mövzuda dəfələrlə eyni təlimlərə cəlb olunur, lakin bu, onların dərs keyfiyyətinə, metodoloji arsenalına və ya pedaqoji nəticələrinə təsir etmir.
Ən acınacaqlısı isə odur ki, bu layihələrin əksəriyyəti davamlı deyil – layihə başa çatan kimi fəaliyyət dayanır, nəticə itməyə başlayır, materiallar unudulur. Nəticədə təhsil sistemi “birgünlük təsir” mexanizminə çevrilir.
Təhsil sahəsində qrant layihələri çox zaman gerçək uğur deyil, sənəddə göstərilən “uğur” yaratmaq üçün həyata keçirilir. Layihə sonunda hazırlanan hesabatlarda tez-tez aşağıdakı kimi cümlələr yer alır: - “Təlimlər nəticəsində müəllimlərin motivasiyası artdı.” - “Məktəbdə şagird-müəllim münasibətləri pozitiv yöndə dəyişdi.” - “Yeni tədris resursları müəllimlərin dərs prosesini zənginləşdirdi.” Lakin bu fikirlərin ölçülə bilən sübutları yoxdur. Həmin məktəbdəki real vəziyyət, şagirdlərin akademik nəticələri və ya müəllimlərin fəaliyyət göstəriciləri layihədən əvvəl və sonra müqayisə olunmur. Beləliklə, layihələr “öz hesabatını özü üçün” yazır, cəmiyyət isə dəyişməyən sistemin içində qalır.
Bəzi hallarda məktəblər qrant layihələrinin eksperimental poliqonuna çevrilir. Yeni layihə başlayır, məktəb təlim üçün “istifadə olunur”, şəkillər çəkilir, mətbuatda xəbər yayılır, sonra hər şey unudulur. Müəllim və şagirdlər isə bu prosesdə ya passiv iştirakçıya çevrilirlər, ya da layihə başa çatandan sonra heç bir dəstək almadan fəaliyyətlərinə əvvəlki kimi davam edirlər. Bu vəziyyət təhsil sisteminə strateji deyil, texniki yanaşmanın hökm sürdüyünü göstərir.
Bu təhlil göstərir ki, Azərbaycanın təhsil sistemindəki problemlər sadəcə texniki və ya inzibati xarakter daşımır. Onlar, əsasən, mərkəzləşmiş idarəetmə, şəffaflığın olmaması, peşəkarlıqdan çox loyallığa əsaslanan kadr siyasəti və səmərəsiz layihə idarəçiliyi kimi fundamental problemlərdən qaynaqlanır. Təhsilin inkişafı üçün dövlətin ayırdığı böyük vəsaitlər yalnız düzgün və məsuliyyətli idarəetmə ilə səmərəli nəticələr verə bilər. Əks halda, bu sistem sadəcə forma naminə islahat görüntüsü yaratmaqla cəmiyyətin inamını daha da zəiflədəcək.
İstifadə edilmiş mənbələr:
• AzEdu.az: “Abşeronda 33 məktəb direktoru işdən azad edildi” 2
• Bizim.Media: “Arslan Hacıyevə və Vəfa Yaqubluya yüksək vəzifə verildi” 5
• 5 edu.gov.az: “Məktəblinin dostu” layihəsi haqqında rəsmi məlumat
• AzEdu.az: “Məktəbəqədər və Ümumi Təhsil üzrə Dövlət Agentliyinə direktor müavinləri təyin olunub” 4
• 6 YouTube: “İCTİMAİ TV” kanalı, rəsmi sosial media mənbələri 7
• 8 modern.az: Nadir İsrafilovdan təhsil nazirinin açıqlamalarına sərt reaksiya 1
• 3 Report.az: “Abşeron-Xızı RTİ-də yoxlamalar başa çatdı: 33 məktəb direktoru işdən azad edildi” 2
• 9 AzEdu.az: “Müəllimlikdə gənclərin payı: Azərbaycan dünya ölkələrini QABAQLAYIR” 10
• 11 Tehsil.biz: "Qrant layihələrinin adları çox zaman uzun və qeyri-konkret olur" 11
• 12 oecd.org: “PISA 2022 results volume-i-and-ii-country-notes/baku-azerbaijan”
• 1 modern.az: Təhsil eksperti Nadir İsrafilovun fikirləri 1
• 4 AzEdu.az: “Məktəbəqədər və Ümumi Təhsil üzrə Dövlət Agentliyinə direktor müavinləri təyin olunub” 4
• 2 Report.az: “Abşeron-Xızı RTİ-də yoxlamalar başa çatdı: 33 məktəb direktoru işdən azad edildi” 2
Geri dön