Qazaxıstan dünyada kütləvi qırğın silahlarından imtina etmiş nadir ölkələrdən biri kimi tanınır
Bu gün, 15:09. Yazar: sevinc1
Qazaxıstan dünyanın 4-cü ən böyük kütləvi qırğın silahından imtina etmiş nadir ölkələrdən biri kimi tanınır.
Sovet Sosialist Respublikaları İttifaqının (SSRİ) “nüvə silahı mərkəzi” olan Qazaxıstan 1991-ci ildə İttifaqın dağılmasından sonra müstəqilliyini elan edib. Qazaxıstan qəfildən 100-dən çox raket, 1040 nüvə başlığı, 40 strateji raket daşıyıcı təyyarə və 370 qanadlı raket başlığından ibarət kütləvi qırğın silahlarına sahib oldu.
O zaman Qazaxıstan güc baxımından dünyada dördüncü ən böyük nüvə arsenalına malik yeganə müsəlman ölkəsi idi.
Semipalatinsk (indiki Semey) kimi nüvə sınaqlarının yerləşdiyi Qazaxıstan da böyük xam uran ehtiyatlarına və onu zənginləşdirmək və hərbi məqsədlər üçün daha da istifadə etmək üçün texniki imkanlara malik idi.
Bu vəziyyət beynəlxalq ictimaiyyətin, xüsusilə ABŞ-ın diqqətini Qazaxıstana yönəltdi.
1991-ci ilin sentyabrında ABŞ-ın keçmiş dövlət katibi Ceyms Beyker Qazaxıstana səfər etdi və o vaxtkı prezident Nursultan Nazarbayevlə görüşdü.
Görüş zamanı Nazarbayev ölkəni kütləvi qırğın silahlarından imtinaya sövq etmək üçün nüvə təhlükəsi yarandığı təqdirdə ABŞ-dan təhlükəsizlik zəmanətinin verilməsini, eləcə də ölkənin neft yataqlarının işlənilməsini tələb edib.
1991-ci ilin dekabrında Qazaxıstan Moskva ilə strateji silahlar üzərində birgə nəzarəti saxlamağı planlaşdıraraq, Ukrayna və Belarusla Rusiyaya nüvə silahının daşınması barədə razılığa gəldi.
1992-ci ilin mayında Nazarbayevin Vaşinqtona səfəri zamanı o, ABŞ-ın “Chevron” şirkəti ilə Qazaxıstanın “Tengiz” neft yatağının işlənməsinə dair müqavilə imzalamış, ABŞ hökuməti isə Qazaxıstan iqtisadiyyatına sərmayə qoyacağını bəyan etmişdi.
Bu səfərdən bir neçə gün sonra, 1992-ci il mayın 23-də Portuqaliyada Qazaxıstan, ABŞ, Rusiya, Ukrayna və Belarus tərəfindən START-1 Müqaviləsinə (ABŞ və Sovet İttifaqı arasında 1991-ci ildə imzalanmış Strateji Silahların Azaldılması Müqaviləsi) əlavə olaraq Lissabon Protokolu imzalandı.
Protokolda üç keçmiş Sovet dövlətinin - Qazaxıstan, Belarus və Ukraynanın tezliklə Nüvə Silahlarının Yayılmaması Müqaviləsinə (NPT) qoşulması nəzərdə tutulurdu.
ABŞ-ın Qazaxıstana nüvə silahı ilə hücum etməyəcəyini və ya bununla hədələməyəcəyini şərtləndirən bəndlər 1994-cü ildə Nazarbayev və o zamankı ABŞ prezidenti Bill Klintonun Vaşinqtonda imzaladığı birgə bəyannamədə yer alıb.
1994-cü ildə NPT-yə qoşulan və nüvə silahından rəsmən imtina edən Qazaxıstan elə həmin il Rusiya, Böyük Britaniya və ABŞ ilə “Təhlükəsizlik Təminatı Memorandumu” imzaladı. Sonradan Çin və Fransa Təminat Memorandumuna daxil edildi.
Müstəqilliyinin ilk illərində sosial-iqtisadi çöküş yaşayan Qazaxıstan Rusiya və ABŞ-dan nüvə arsenalının çıxarılması və daşınmasına görə məsuliyyəti öz üzərinə götürməyi tələb edirdi.
Qazaxıstan hökuməti nüvə silahının daşınmasına cavabdeh olan Rusiya tərəfini döyüş başlıqlarında olan nüvə materialının dəyərini ödəməyə inandırıb. ABŞ-la aparılan gizli əməliyyat nəticəsində nüvə raketlərinin əsas komponenti olan təxminən 600 kiloqram zənginləşdirilmiş uran Qazaxıstandan Qazaxıstana daşınıb.
27 may 1995-ci ildə keçmiş Semipalatinsk Nüvə Sınaq Poliqonunda tuneldə sonuncu nüvə yükü məhv edildi və 1996-cı ildə strateji bombardmançı təyyarələr Qazaxıstandan Rusiyaya daşındı.
1,5 milyon insan radioaktivliyə məruz qalıb
Nursultan Nazarbayev Qazaxıstan prezidentinin internet saytında dərc olunan məqaləsində dünyanın dördüncü ən güclü nüvə arsenalından imtinanın səbəblərindən birinin ölkənin şərqində 40 il fasiləsiz fəaliyyət göstərən Semipalatinsk Nüvə Sınaq Poliqonu olduğunu və bu müddət ərzində 1,5 milyon insanın radioaktivliyə məruz qaldığını bildirib. Nazarbayev, "İnanıram ki, heç bir ölkə sülh dövründə nüvə silahının dəhşətli təsirlərindən bizim qədər əziyyət çəkməmişdir. Biz qlobal sülh və təhlükəsizliyin təmin edilməsi kimi nəcib məqsədlər üçün belə həssas bir sahədə milli maraqlarımızı qurban vermişik".
Keçmiş Sovet İttifaqı tərəfindən 1947-ci ildə İttifaqın Qazaxıstan ərazisində ilk nüvə poliqonu kimi yaradılmış Semipalatinsk Nüvə Sınaq Poliqonunda 40 il ərzində 456 nüvə sınağı aparılıb.
Radioaktiv izotoplarla çirklənmiş ərazidə əlil doğulan uşaqların sayı, iki başlı doğulan heyvanların sayı artıb. Bu vəziyyət ictimaiyyətin böyük narahatlığına səbəb olub. 1989-cu ildə qazax şairi Oljas Süleymenov tərəfindən yaradılmış Nevada-Semipalatinsk Anti-Nüvə Hərəkatı nüvə poliqonunun bağlanması üçün fəal işlərə başladı.
Nüvə Sınaqlarına Qarşı Beynəlxalq Fəaliyyət Günü
Ölkə boyu böyük izdiham toplayan hərəkatın çağırışları öz məqsədinə çatdı. Yekun nüvə sınağı 1989-cu il oktyabrın 19-da Semipalatinsk Nüvə Sınaq Sahəsində aparılmışdır.
Semipalatinsk Nüvə Sınaq Sahəsi 1991-ci il avqustun 29-da rəsmi olaraq fəaliyyətini dayandırdı və onun bağlanması Birləşmiş Millətlər Təşkilatı (BMT) tərəfindən rəsmi olaraq “Millətlər üçün Sülh Günü” elan edildi.
aia.az
Tərcümə şöbəsi
Geri dön