Zirvəyə yazılan ad...- Fuad Biləsuvarlı yazır
Dünən, 12:27. Yazar: fuad
/Bu yazımda Akademik Milli Dram Teatrının ustad sənətkarı Hacı İsmayılovun sənət yoluna, onun zirvəyə aparan addımlarına nəzər salmışam.\
Teatr və kino sənətimizin yaşayıb inkişaf etməsində, nəsillərə miras qalmasında Hacı İsmayılovun izləri silinməzdir.
Azərbaycan səhnəsinin qızıl salnaməsini yazanlardan biri olan Xalq artisti Hacı İsmayılov, bu sənətin ruhunu öz nəfəsi ilə yaşadan, mənəvi yükünü böyük məsuliyyətlə daşıyan sənətkarlar sırasındadır. O, sadəcə bir aktyor deyil — zamanın yaddaşına hopmuş səhnə nəfəsidir, sükut içində danışan gözlərin, tarixlə nəfəs alan replikaların sahibidir.
"Teatr mənim həyatımdır, kino isə məhəbbətimdir,” — deyərək Hacı İsmayılov, sənəti sadəcə peşə yox, taleyin özü kimi anlayır.
Hacı İsmayılovun yaradıcılığı səhnə estetikası ilə kifayətlənmir; o, teatrın məkanından ucalaraq məfhumuna çevrilmiş nadir simalardandır. Onun varlığı səhnəyə daxil olan bir aktyorun yox, teatrın ruhunu təcəssüm etdirən bir elçinindir. Hər çıxışı, hər obrazı yalnız peşəkarlığın deyil, daxili yanğının və sənətə duyduğu ehtiramın məhsuludur. Tamaşaçılarla qurduğu görünməz bağ, sanki qədim mərasimlərin ritmik aləminə bənzəyir — səhnədə hər tənəffüs, hər baxış sənətin canlı bir duasına çevrilir.
Hacı İsmayılov, teatrın mövcudluq fəlsəfəsini yaşadan sənətkarlardandır. O, təkcə rol ifa etmir — zamanın yaddaşına duyğu həkk edir. Onun tamaşalarında təəssüf və sevinc, acı və ümidsizlik iç-içə keçərək insan taleyinin dərin qatlarını açır. Bu tamaşaların ruhunda yalnız estetik deyil, bütöv bir ömrün düşüncəsi və yaşam fəlsəfəsi yatır. O, teatrı sadəcə yaşatmır; onu qoruyur, yeniləyir və hər çıxışı ilə ona yeni bir nəfəs verir.
O, gənc aktyorlar üçün məktəb, tamaşaçılar üçün aynadır; teatr sənəti üçün isə mayak rolunu oynayan zamanlarüstü simadır. Onun səhnədəki varlığı — teatr tariximizdə təkcə dönüş nöqtəsi deyil, həm də sənətin sönməz işığıdır. Elə bir işıq ki, illər ötsə də, səhnənin ruhunu aydınlatmaqdan vaz keçmir.
Hacı İsmayılovun yaratdığı obrazlar sadəcə teatr rolları deyildir — onlar insan ruhunun dərinliklərinə enən daxili səfərlərdir. Hər obraz bir ayrı aləmdir: özünəməxsus, təkrarsız, fərqli və hisslə dolu. Lakin bu fərqliliklər içində bir ortaq dəyər var — ruhun aydınlanmasına çağıran dəruni səs. Onun səhnə performansları, sanki səsləndirilməmiş duaların, yaşanmamış hekayələrin, susmuş duyğuların vücuda gəlmiş halıdır. O rollar, tamaşaçının qəlbində kök salan çinar ağacı kimi yaddaşlara həkk olunur — zaman onları soldumur, əksinə nəsildən-nəsilə ruh kimi sirayət edir.
O, səhnəni sadəcə ifa məkanı deyil, insani dəyərlərin yoğrulduğu, ruhun formalaşdığı bir məkan kimi yaşadır. Tamaşaçılar onun ifasında təkcə sənəti görmür — öz varlıqlarının dərin qatlarını kəşf edirlər. Bu obrazlar, insanın içindəki hissləri danışdıran səssiz söhbətlərə çevrilir.
Hacı İsmayılovun sənətində xalq danışır — xalqın səsi, qəlbin döyüntüsü, həyatın öz ritmi onun rollarında yaşayır. O, səhnəni bir mikrofon kimi deyil, bir qəlb kimi istifadə edir; ruhun ən dərin qatlarını tamaşaçının qarşısına çıxarır. Onun çıxışlarında yalnız aktyor ifası deyil, bir millətin yaşantısı, düşüncəsi və hissi danışır.
Hər çıxışı sanki bir çağırışdır — insanı öz iç dünyası ilə üzləşdirən, düşüncəyə, yaddaşa və duyğuya səsləyən bir nidası var. Hər sözü bir izahatdır, sanki tarix boyu susmuş hisslərin dilidir. Hər baxışı bir xatırlatmadır — unutduğumuz dəyərlərin, dərin bağların, insan olmanın mahiyyətinin bərpasıdır.
Hacı İsmayılov təkcə sənətin səsi deyil; o, həyatın müəllimi, xalqın yaddaşı, nəsillərin yol göstəricisidir. O, duyğuların ən saf tonlarını sənət fırçası ilə yox, qəlbin isti barmaqları ilə rəngləyir. O rollar — gah dağlar qədər dərin, gah çiçəklər kimi incə — insana özünü anladır, yaşamaq nədir sualına səhnə dili ilə cavab verir.
Onun sənəti yalnız estetik zənginlik deyil, həm də mənəvi mirasdır; içində həm xalqın göz yaşları var, həm də ümidləri. O ifalarla biz bir daha anlayırıq ki, sənət təkcə nümayiş deyil — ruhun aydınlanma yoludur.
Teatrın sehrindən kinonun gerçəkliyinə keçən Hacı İsmayılov, hər iki sahədə silinməz izlər buraxmış sənətkar kimi yaddaşlarda yaşayır. Onun ekran həyatı teatr qədər canlı, obrazları isə teatr səhnəsindəki dərinliklə yoğrulmuşdur.
"Ad günü" filmində canlandırdığı Mustafa obrazı, təkcə sənətkarlığın zirvəsi deyil — o, bir insan taleyini, bir toplumun iç səsini ekran boyu yaşadan obraz idi. Bu rol onun sənətə verdiyi töhfənin miqyasını o qədər güclü nümayiş etdirdi ki, 1980-ci ildə o, Respublikanın Dövlət mükafatı laureatı fəxri adına layiq görüldü. Bu mükafat, onun sənətinə xalqın duyduğu minnətdarlığın rəsmi simvoludur.
"Bağlı qapı arxasında", "Bəyin oğurlanması", "Fəryad" və digər ekran əsərlərində o, müxtəlif xarakterlərə yalnız can vermədi — onların ruhunu hiss etdirərək sənətə yeni nəfəs bəxş etdi. Bəzən sərt, bəzən zarafatçı, bəzən də məğrur obrazları ilə o, aktyorluq diapazonunun nə qədər geniş və zəngin olduğunu sübut etdi.
Bu rollar sadəcə film səhnələrində qalmaz — onlar tamaşaçının yaddaşında öz izini qoyar, dərin hisslər oyadar. Hacı İsmayılov ekranda səhnəni yaşadır, səhnədə ekranın ruhunu daşıyır. Onun sənətində sərhədlər itir; teatr və kino birləşir, tək bir ideala — insanın iç dünyasına xidmət edir.
Hacı İsmayılov yalnız səhnə və ekranla kifayətlənməmiş, həm də teatr ictimaiyyətinin təşkilatlanmasında fəal iştirak etmişdir. Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqının sədri olaraq teatrın inkişafına misilsiz töhfələr vermiş, sənət aləmində birlik və yaradıcılığın yeni üfüqlərini açmışdır. Onun fədakarlığı və sənətə bağlılığı teatrın ruhunu yaşadan əsas sütunlardan biridir.
1968-ci il sentyabrın 2-də gənc və istedadlı aktyor Hacı İsmayılov Sumqayıt Dövlət Dram Teatrına dəvət aldı və yeni truppaya qoşularaq səhnə dünyasına ilk ciddi addımını atdı. O vaxtdan etibarən, səhnə onun üçün təkcə peşə deyil, həm də bir həyat tərzinə çevrildi. Bu teatrda M.F. Axundzadənin klassik komediyası Müsyö Jordan və Dərviş Məstəri şahda Dərviş Məstəri şah obrazını ustalıqla canlandıraraq aktyorluq bacarığını nümayiş etdirdi.
Sonrakı rolları da bir-birindən seçilən obrazlarla yadda qaldı: C. Patrikin Qəribə missis Slvic dramında Ceffi, A. Papayanın Bəli, dünya dəyişib komediyasında Səməndər, Cəfər Cabbarlının Sevil pyesində Məmmədəli bəy rolları onun geniş sənət palitrasının ilk rəngləri idi. Hər rolda bir fərqlilik, bir dərinlik vardı — bu, onun sənətə olan yanaşmasının bariz göstəricisidir.
1970-ci il fevralın 16-da Hacı İsmayılov artıq peşəkar səhnənin zirvəsinə doğru bir addım daha atdı — o, Akademik Milli Dram Teatrına dəvət olundu. İlk gündən bu teatrın kollektivi içində yer aldı və H.Cavidin Xəyyam faciəsində İkinci qulam rolunu ifa edərək Azdramada öz sənət yolunu başladı. Bu səhnədə keçən 55 il ərzində o, təkcə rollar ifa etmədi — teatrın tarixini yazdı, tamaşaçı yaddaşına silinməz izlər buraxdı, gənc aktyorlara örnək oldu.
Onun Azdramadakı fəaliyyəti, rollarının çoxşaxəliliyi və hər bir obrazda ruh və fikir yüklü oyun tərzi, onu çağdaş teatrımızın sütunlarından birinə çevirdi. Hər səhnə çıxışı bir məktəb oldu — sənət məktəbi, qürur mənbəyi.
Səhnə və ekran Hacı İsmayılov üçün sadəcə oynamaq üçün deyil, insan ruhuna səyahət etmək üçün məkan olub. Onun yaratdığı obrazlar tamaşaçıya təkcə hekayə danışmır — onlar bir hiss yaşadır, bir dərs verir, bir yol göstərir. Bu obrazların hər biri cəmiyyətin güzgüsünə çevrilir; hər biri bir dövrün nəfəsini, bir insanın dilemmasını, bir xalqın ruhunu ifadə edir.
Məsələn, "Ad günü" filmində Mustafa obrazı — sadəlik və səmimiyyətin fövqündə duran bir insanın daxili dramı — tamaşaçıya öz ailəsini, öz yaşantılarını xatırladır. Hacı İsmayılov bu obrazda səssiz bir ahəng yaradır, gözün dərinliyində danışan duyğunu ortaya qoyur.
"Sevil" pyesindəki Məmmədəli bəy — bir epoxa mənsubluğu, bir mədəniyyətin üzvü — onunla birlikdə cəmiyyətin dəyişən dəyərlərini müşahidə edirik. Obrazın daxilində köhnə ilə yeninin toqquşması, kişi ilə qadın rollarının yenidən düşünülməsi yer alır. Bu, təkcə teatr deyil, sosial təhlildir.
"Bəyin oğurlanması", "Fəryad" kimi filmlərdə isə obrazlar daha sərt, daha ictimai-siyasi yüklüdür. Bu ekran əsərlərində o, yalnız aktyor yox, həm də xalq yaddaşının daşıyıcısıdır — xalqın acısını, dirənişini, narahatlığını ekranda dilə gətirən bir sima. Onun mimikası, jesti, susqunluğu belə danışır.
Teatr səhnəsində atılan hər addım, danışılan hər söz, göstərilən hər mimika bir məktəbdir – bu məktəbin müəllimlərindən biri Hacı İsmayılovdur. O, təkcə rollar ifa etmir, həm də sənətin fəlsəfəsini yaşayır, yaşadır. Gənc aktyorlar üçün onun yanında olmaq, səhnə dərslərinə deyil, həyat dərslərinə daxil olmaq deməkdir.
Onun öyrətmə üsulu formal deyil – bir baxışla öyrədir, bir səhnə gedişində tərbiyə verir. Səhnəyə çıxan gənclər onunla eyni atmosferi paylaşdıqda, öz daxili səslərini kəşf etməyə başlayırlar. Hacı İsmayılov ruh aşılayır — sənətə sadəcə texniki yanaşma deyil, ona inam, sevgi, vəfa aşılayır.
Onun dilində səhnə terminləri yoxdur, o, duyğularla danışır. “Bu obrazı yaşa” deyir, “sözləri səsləndirmə, onları hiss elə.” Hər tövsiyəsi gənc aktyorun sənət yolunda bir işıq, bir yol göstəricisi olur. Onunla bir səhnədə dayanmaq, illərin süzgəcindən keçmiş bir ustadla vaxtı bölüşməkdir.
Teatr məktəblərində, bədii kollektivlərdə onun adı bir örnək kimi çəkilir. Tələbələr onun çıxışlarını izləyir, mimikalarını öyrənir, səsini təhlil edirlər — amma hamı bilir ki, Hacı İsmayılovun sənəti yalnız öyrənilməz, o, hiss olunmalıdır.
O, teatrın yaddaşında deyil, onun ruhundadır. Nəsildən-nəsilə ötürülən bu ruh, onun sayəsində əbədiyaşar bir ahəngə çevrilir. Onun varlığı, səhnədəki sükutu belə ilhamdır. Çünki o, sənətə danışmaq üçün deyil — dinlətmək, düşündürmək və yaşatmaq üçün gəlmişdir.
Sənətdə iz qoymaq — təkcə rollarla deyil, həm də zamanla yarışmaqdır. Hacı İsmayılov bu yarışda əbədiyyəti seçdi. Onun yaradıcılığına verilən dövlət mükafatları və fəxri adlar, yalnız titul deyil, həm də bir mədəniyyətin sənətkara verdiyi ən dərin təşəkkür formasıdır.
1980-ci ildə “Ad günü” filmindəki Mustafa obrazına görə Respublika Dövlət Mükafatı laureatı adını alması, onun sənətkar mövqeyinin təsdiqi idi. Bu mükafat, sadəcə bir aktyorun oyununu deyil, bir obrazın insanların qəlbində yaratdığı sarsıntını qiymətləndirdi.
Daha sonra "Azərbaycan Respublikasının Xalq artisti" fəxri adının verilməsi ilə Hacı İsmayılovun sənət yolunun rəsmi şəkildə zirvəyə çatdığı elan olundu. Bu ad, yalnız bir teatr xadiminin deyil, xalqın ruhunu ifadə edən sənətkarın tanınması idi.
Onun ictimai-sənət nüfuzu, aktyor olmaqdan çox, sənətkar olmaqla ölçülür. Müxtəlif mədəniyyət tədbirlərində iştirakı, Azərbaycan Teatr Xadimləri İttifaqının sədri kimi gördüyü təşkilati işlər, sənət dünyasında ona olan ehtiramın göstəricisidir.
Əsl sənətkarı yalnız tənqidçilər yox, tamaşaçılar tanıyır. Hacı İsmayılovun varlığı səhnədə olduğu zaman hiss edilmir — o, səhnəyə gəlməmişdən öncə hiss olunur. Tamaşaçının intizar dolu baxışında, səhnəyə yönəlmiş diqqətində, səssiz dua kimi səhnə önündə yığışmasında onun izini görmək olar.
O, səhnəyə çıxanda zaldakı sükut dəyişir — atmosfer ağırlaşmır, dərinləşir. Səslər azalır, diqqət artır, çünki tamaşaçı bilir: indi səhnədə nə isə deyiləcək, amma sözlə yox — varlıqla.
Tamaşaçılar onun rollarında öz yaşantılarını tapır. Hacı İsmayılov obrazlarda hər kəsi bir az göstərir: bir ata qayğısı, bir övlad fəryadı, bir xalq kədəri, bir insan sevinci. Onun tamaşaları təkcə izlənilmir — həm də yaşanılır.
Bu səbəbdən, onun sənəti canlıdır. O, səhnədən tamaşaçının qəlbinə bir ip atır, onu içə bağlayır, sonra da obrazla birlikdə o ipi titrədərək ruhu oyadır.
P.S. Böyük sənətkarımız, Xalq artisti, Dövlət mükafatı laureatı Hacı İsmayılov haqqında bu yazımın sonunda anlayıram: onun haqqında yazmaq yalnız bir insanı deyil — bir dövrü, bir sənət fəlsəfəsini duymaqdır. Hər cümləm onun səsinin əks-sədasıdır, hər sətrim isə biz gənclərin ruhuna hopan tərbiyənin izidir. Bu yazı mənə məxsusdur — çünki onun sənəti mənim ruhumu yoğurur, mənə sənətin nə olduğunu öyrədir.
Müəllif: Fuad BİLƏSUVARLI, AYB və AJB üzvü, Prezident mükafatçısı, Həsən bəy Zərdabi mükafatçısı.
Geri dön