Mobil versiya
Postinsanı ədəbiyyatımıza kim gətirib? - III hissə
Tarix: 13-04-2016 | Saat: 11:16
Bölmə:Media | çapa göndər

Postinsanı ədəbiyyatımıza kim gətirib? - III hissə






Azərbaycanın istedadlı tənqidçisi Əsəd Cahangir müasir Azərbaycan ədəbiyyatının vəziyyətinə dair irihəcmli məqalə yazıb. Tənqidçi yazdığı məqalədə Azərbaycan ədəbiyyatının istedadlı qələm sahiblərinin demək olar ki, hamısının fəaliyyətini təftiş edib, əsərlərini faktlarla tənqid edərək nümunələr göstərib. Ə. Cahangirin xüsusi olaraq “Qafqazinfo” üçün yazdığı bu böyük həcmli yazının üçüncü hissəni təqdim edirik:

Əvvəli burada: I Hissə, II Hissə

Üçüncü hissə

Dirilmə ölümdən sonra başlayır və ona görə varlığın əsasını təşikl edən bu prosesə dirim-ölüm yox, məhz ölüm-dirim deyirik. Bu qarşıdurmada son söz ölümün yox, dirimindir. Belə çıxır ki, yeni nəsil yazarlar bu ikili prosesin hələ birinci mərhələsini yaşayırlar.

Cavanlardan fərqli olaraq yaşlı yazarların ölüm düşüncəsini dürlü formalarda yenməyə çalışmasını da bu qanunauyğunluqla izah etmək olar. Yaşlılar öz həyat və yaradıcılıqlarının ölüm mərhələsini artıq keçib və hər biri özünəməxsus şəkildə dirimə çatıb.

Dirilmənin dərəcəsi baxımından onları iki qismə ayırmaq olar: ilkin (psixoloji) və yetkin (ruhani) mərhələdə olanlar.

Eyvaz Zeynalovun “Qisas” romanı insanlıq ləyaqəti hakimiyyət nümayəndəsi tərəfindən tapdalanmış bir şəxsin – hamının hörmətlə Müəllim deyə çağırdığı bir ziyalının qisas arzusundan danışır. Bu arzunun həyata keçməsi üçün həm sosioloji, həm də psixoloji qatda göstərilən ardıcıl cəhdlər ancaq psixoloji müstəvidə “gercəkləşir” – qisas yuxuda alınır. Amma nəticədən asılı olmayaraq, roman insan ləyaqətinin oyanmasına – dirilməyə həsr olunub.

Kamil Əfsəroğlunun “İt qanı” romanında dirilmə meydanı sosioloji qatdan demək olar ki, tamamilə psixoloji müstəviyə keçir. Qarabağ müharibəsinin vurduğu ağır psixoloji travma romanın qəhrəmanı Kərimi adamlıqdan çıxarıb, quduz itə, yırtıcıya, vəhşiyə, bir sözlə, heyvana – Kaftar Kərimə döndərib. Arvadı Süsənbər “Səninlə heç it də yola getməz” deyərək atası evinə qayıdıb. Cəmiyyətdə də, evdə də tək qalan Kərim bütün mehrini qapıda saxladığı itə salıb.

Beləliklə, “Qisas”dan fərqli olaraq, “İt qanı”nda konflikt müxtəlif sosial zümrələri təmsil edən iki şəxs arasında yox, bir şəxsin daxilindəki iki antiqütb (insan-heyvan) arasındadır. Finalda Kərimin qapıdakı iti açıb buraxması onun öz heyvan xislətindən əl çəkməsinə, yuxuda Süsənbərin geri qayıtdığını görməsi isə insanlığının geri dönməsinə rəmzi işarə kimi anlaşılır. Beləliklə, insani başlanğıc heyvani instinktə qalib gəlir, mənəvi dirilmə aktı baş verir.


Aslan Quliyevin “Rusiyadan gələn qardaş” povestində dirilmənin əhatə dairəsi psixoloji qatdan keçərək artıq ruhun sərhədlərinə yaxınlaşır. Povestin uzun illər Rusiyada yaşayan, ailəsinə, torpağına, millətinə, dininə yadlaşan, hətta əsl adını belə unudan, Qara ikən dönüb Kara olan qəhrəmanı bir neçə günlüyə doğma torpaqlara ayaq basır və bununla da, onun qan-gen yaddaşının tədrici oyanması, hər addımda baş verən özünüdərk prosesi başlayır. Povestin finalı - qəhrəmanın sübh tezdən Allaha dua etməsi bütün bu özündərk prosesinin öz zirvəsinə yaxınlaşmasından və dirilmənin ruhi qatın sərhədlərinə çatmasından xəbər verir.

Yuxarıdakı çaparaq təhlillərdən də gördüyümüz kimi, E.Zeynalov dirilmənin hələ sosioloji qatdan psixologizmə, Aslan Quliyev artıq psixologizmdən ruha keçidini əks etdirir. Bu ikisinin arasında duran K. Əfsəroğlunun romanındakı dirilmə isə əsasən psixoloji qatda baş tutur. Amma bu incə fərqlər onların hər üçünü dirilmənin ilkin (psixoloji) mərhələsinin yazarları qrupunda birləşdirməyə sözün ciddi anlamında mane olmur.

Yaşlı yazarlarımızın

ikinci qrupunda - fəxri qvardiyaçılar gildiyasında isə dirilmə əsasən ruh qatında gedir.
İsa Muğanna “İdeal”, “Əbədiyyət” romanları və sonrakı əsərlərində Odağüz (Yupiter) planetində mövcud olan əbədi həyatdan danışır;

Sabir Əhmədli “Ömür urası” romanında fantastik realizm formasında olsa da, ölməzlik məkanına – Qarabağa (milli cənnətə!) qayıdışdan danışır;

Əkrəm Əylislinin “Daş yuxular” romanında qəhrəman öz ölümünü Azərbaycanda, əbədi dirimini isə erməni qriqoryan kilsəsi Eçmiədzində tapır;

Anarın “Göz muncuğu” povestində torpağa gömülmüş qəhrəman neqativ formada (xortlamaq) olsa da, dirilir;

Elçinin “Baş” romanında cismani ölüm ruhi ölümsüzlüyə aparan yolun başlanğıcı kimi dərk olunur.

Bütün bu dirilmələrin əsasında ya xalq utopiyası (S.Əhmədli), ya zərdüştilik (Anar), ya qriqoryanlıq (Ə.Əylisli), ya da İslam (Elçin) kimi müəyyən inanclar dayanır. İ.Muğanna həmişə olduğu kimi bu məsələdə də müstəsnalıq sərgiləyib, öz inancını – odərliyi yaradır.

Təbii ki, canlı klassiklərimiz arasında istisnalar da var – K.Abdullanın hər üç romanında ("Yarımçıq əlyazma, "Sehrbazlar dərəsi", "Unutmağa kimsə yox") qəhrəman ya cismən, ya da mənən ölür.



Bunun səbəbi aydındır: bədii yaradıcılığa nisbətən gec, təxminən 50 yaş hüdudunda başlayan K.Abdulla bu üç romanla öz yaradıcılığının sadəcə birinci mərhələsini yaşayıb və bu mərhələ yalançı eqonun ölümü (fəna) ilə bağlıdır. Onun həqiqi mənin doğulması, yəni ölməzliklə (bəqa) bağlı əsərləri, yəqin ki, hələ qabaqdadır. Yazıçının “Unutmağa kimsə yox”un dərcindən sonra romançı kimi sükutu da bir mərhələdən digərinə keçiddə zəruri daxili toparlanma dövrü sayıla bilər. Simurq qanadlarını çırpacaq və kül altından baş qaldıracaq.
***

İnsanın bu dünyadakı ali missiyası özünün ölməzliyini dərk etməsidir. Əgər bu həqiqət hamı tərəfindən qəbul edilsə, dünyanın və həyatın siması tamam dəyişə bilər.
Din də, elm də, ədəbiyyat da bu ideyanın dərki naminədir. Din ölməzliyi doqmatik həqiqət kimi qəbul edir və onu insana axirətdə (cənnət) vəd edir. Elm bu həqiqətə empirik yolla can atır və bütün vədlərini (hətta ölməzliyi də!) bu dünya ilə bağlayır.

Ədəbiyyatda isə məsələ yazıçının fərdi seçimindən asılıdır. Yazıçı ruhanidən fərqli olaraq ehkamlara, alimdən fərqli olaraq qanunlara tabe deyil - o azaddır. Onun ehkamı da, qanunu da ürəyi və ağlının həqiqətidir. Amma ürəyinin dərinliyinə gedən yazıçı orda imanı, ağlının dərinliyinə gedən yazıçı isə elmi tapır. Ən dərinə - öz ruhuna tərəf gedənlər iman və elm arasındakı ixtilafın aradan qalxdığı, onların birləşib bir şey olduğu vəhdət məqamına çatırlar.

Dayazda ilişib qalanlar isə məndən içəridəki mənə yetmir, öz yalançı eqolarından başqa bir şey görmür və nəticədə bu eqonu mövcud olan hər şeyin fövqünə qoyurlar. Onların allahla və toplumla eqoisit mücadiləsi də belə başlayır. Bu tip yazıçılar gənclikdəki ilk uğurlarından sonra bir qayda olaraq yaradıcılıq baxımından iflasa uğrayır, sonra ömrü boyu həm özləri, həm də toplum üçün problem yaradır, cəmiyyətin çiynində yükə, artıq adama, neqativ enerji istehsalçısına çevrilirlər. Çünki sözün ciddi mənasında ədəbiyyatda fərdi eqonun təminatına, mənəm-mənəmliyə nəinki heç bir yer yoxdur, əksinə, ədəbiyyat məhz eqo qurtaran yerdə başlayır. Məhz eqo üzündən din, elm və ədəbiyyat arasında əsrlər boyu ixtilaf olub.

Postinsan bu üç ictimai şüur formasını (din, elm, ədəbiyyat) nəhayət ki, ortaq məxrəcə gətirə biləcək ən optimal yoldur. Çünki:
-o, insanın ilahi gücə yiyələnmək arzusunun ifadəsidir – bu, postinsanı dinə yaxınlaşdırır;
-o, elmi əsaslara söykənir – bu postinsanı elmlə doğmalaşdırır;
-o, insana mislisiz azadlıq vəd edir – bu isə postinsanı ədəbi qəhrəmana çevirir.
Postinsan homo sapiensə məxsus ən gizli mahiyyəti, ən dərin potensialı (ölməzlik!) dərk etmək deməkdir.

U.Eko özünün "Fuko rəqqası" romanında ona görə "axırıncı ezoteriki axırıncı ruhaninin bağırsaqlarından asmaq lazımdır" deyə yazırdı ki, bir postmodernist olaraq postinsan ideyasına çatmamışdı. Yuxarıdakı tezisi göstərirdi ki, tipik bir postmodernist kimi onun nə seçimi, nə də mövqeyi var idi. O hər iki tərəfə gülürdü – həm ruhanilərə, həm də ezoteriklərə, həm zahirilərə, həm də batinilərə. Bir sözlə, bütövü kəsmə, paraya dəymə, doğra, doyunca ye! Bu şərtlər daxilində nəyi yeyim və necə yeyim? Bitərəf gülüş - postmodernsitin bundan başqa heç nəyi yoxdur. Bu onun yeganə psixoloji qalxanı, yeganə intellektual silahı, yeganə mənəvi resursudur. Amma problemə gülmək hələ ondan qurtulmaq anlamına gəlmir.

Ekonun şah əsərində ("Qızılgülün adı") iki Şerlok Holms var - romanın qəhrəmanı və müəllifi. Qəhrəman zahiri detektiv qatda monastırdakı qatili axtarır. Müəllif isə daxili fəlsəfi qatda ümumən insan ölümünün sirrini açmaq istəyir. Qəhrəman axtardığını təxminən də olsa, tapa bilir. Müəllifin cəhdləri isə uğursuzluqla nəticələnir. O, sirri aça bilmədiyi üçün çıxış yolunu gülüşdə, ironiyada görür. Ona elə gəlir ki, insanlığın faciəsinin səbəbi Aristotelin faciə haqqında kitabının günümüzə qədər gəlib çıxması və komediya haqqında kitabının itməsidir. Guya Aristotelin gülüş haqqında kitabı itməsə, insanlıq bu qədər faciələrlə üzləşməzdi. Əslində isə postmodernist diskursdan hər hansı problemi həll etmək yox, ancaq məhv etmək olar. Postmodernist gülüş özünətəsəllidən – bədii terapiyadan başqa bir şey deyil. İtalyan semiotikinə bütün dünyada böyük avtoritet qazandıran geniş savadı belə ona ölüm sirrini tapmaqda, fəna labirintindən çıxmaqda, dirilmə düşüncəsinə yetməkdə kömək edə bilmədi. Çünki Eko geniş idi, amma dərin deyildi, sirrin cavabı isə dərinlərdə gizlənir. Cavab budur - postmodernizminn patriarxı ağıldan ruha, rasionallıqdan irrasionallığa, Aristoteldən Platona, məntiqdən paradoksa, reallıqdan irreallığa, ölümdən ölməzliyə - bir sözlə, postmoderndən postinsana keçə bilməmişdi.

Eko öz postmodernist havalarını Aristotelin tütəyində çalır. Bu tütək isə dinləyəni öldürür, amma dirildə bilmir. Ona görə antik filosof öz şagirdlərinə, hətta sevimlisi İskəndərə də ölümsüzlüyün sirrini öyrədə bilməmişdi. Eko Aristotelin sonuncu şagirdi idi. Onun romanlarını yalnız bir məqsədlə oxumaq olar – çox oxumağın insanı bəzən adi çobana belə agah olan həqiqətlərdən necə uzaq saldığını bilmək üçün!

Postmodernizm bolşevizmin ögey bacısıdır, onların hər ikisinin atası Marksdır. Postmodernizm marksizmin qərb, bolşevizm isə şərq qanadıdır. Lenin Marksa mühüm əlavələr etmişdi və bu üzdən bolşevizm klassik marksizmin modern forması idi. Sovet ideologiyası totalitar, sovet mədəniyyəti qapalı olduğu üçün marksizmin şərq qanadı 70 il ərzində elə modern formada da qaldı. Onun qərb qanadı isə strukturalizm, poststrukturalizm, dekonstruktivizm mərhələlərindən keçərək postmodernizmə gəlib çata bildi. Lakin bu iki qanad arasındakı fərqlər ancaq nəticələrdə özünü büruzə verir, kök eynidir. Atabir olduqları üçün onların hər ikisi almanlaşmış yəhudiyə məxsus ateist-materialsit düşüncənin daşıyıcısıdır. Bu üzdən postmodernzimin təmsilçisi olan Eko kimi, sovet dövründə formalaşan hər hansı yazıçının da dirilmə düşüncəsinə gəlib çıxması zor işdir. Sovet dönəmi yazıçısı dirilməyə hətta xortlamaq formasında olsa belə, inanırsa, bu böyük şeydir. Başqa sözlə, yaşlılar bacardıqlarını yazıblar, yazırlar və yazacaqlar. Tənqidlə onları dəyişmək də mümükünsüzdür. Ötə yandan, ədəbiyyatın gələcəyini yaratmağa yaşlılar yox, cavanlar görəvlidirlər. Bu məsələdə başlıca diqqəti cavanlar üzərinə yönəltməyimiz burdan irəli gəlir. Amma onlar bu görəvi belə pessimist ovqat, depressiv psixologiya, ölüm əndişəsi ilə yerinə yetirə biləcəklərmi?



Ölüm labirintindən, dekadans bataqlığından çıxa bilməyən ədəbiyyatımız bu gün istər forma, istərsə də məzmun yönündən böhran keçirir və onu dirildəcək yeni anlayışa ehtiyac var. Postinsan sözünün “Kulis.az” saytına intervyümüzdə (“Bizə poçt insan yox, post insan lazımdır”, 01.02. 2016) bir dəfə işlənməklə ədəbi dövriyyəyə daxil olması göstərdi ki, axtarılan anlayış artıq var. Özü də bu kiminsə şıltağı, savad nümayişi cəhdi yox, zamanın özünün tələbi, ədəbi-bədii prosesin özünün daxili inkişaf məntiqindən doğub. Məncə, hətta bu anlayışın əleyhinə çıxanlar özləri belə şüuraltı olaraq “dərk edirlər” ki bu məhz belədir.
Yoxsa bu anlayışın əleyhinə çıxmazdılar - ciddiyə alınmayan şeylərə etiraz etmirlər.

Ədəbi camiənin yeni anlayışa münasibətinin 3 tipi müşahidə olunur:

- anlayışı birmənalı surətdə, gözlənilməz bir vəcdlə dəstəkləyənlər;

-anlayışı eyni gözlənilməzliklə rədd edən, bu haqda danışmağı filoloji ədəbazlıq, terminoloji hoqqabazlıq kimi anlayanlar;

-anlayışı nəinki qəbul edən, hətta “əfəndim, siz bir az gecikmisiniz, biz postinsanı artıq ədəbiyyata çoxdan gətirmişik” deyə qabaqdangəlmişlik edənlər.
Düzünü deyək ki, üçüncülərin iki-üç ildən sonra meydana çıxacağını gözləyirdik, çünki 15 il öncə postmodernizm məsələsində məhz belə olmuşdu. İndi isə cəmi 2-3 gündən sonra zahir oldular. Qoy olsun, burda da pozitiv bir şey tapmaq olar - demək, başqasının irəli sürdüyü fikrə daha sürətlə yiyələnirik. Demək, inkişaf tempimiz sürətlənib!

Üçüncülər mənim üçün ona görə daha maraqlıdır və onlar üzərində özəl olaraq ona görə dayanıram ki, mövzunu davam etdirməyə imkan verirlər. Məsələn, Mirmehdi Ağaoğlu K.Abdullanın “Uçuş” hekayəsi, İkinci Mahmud isə özünün “Ubermenşagen” hekayəsində postinsan obrazının mövcudluğundan danışır. Mirmehdinin bir başqasının haqqını savunmaq cəhdində, yaxud İkinci Mahmudun birinci olmaq arzusunda pis heç nə yoxdur. Bir şərtlə ki, bu cəhd və arzunun arxasında həqiqət dayansın. Amma dayanırmı?

K.Abdullanın “Uçuş” hekayəsində postinsana məxsus bir şeydən – uçmaq qabiliyyətindən (levitasiya) söz getsə də, bu, protoinsana məxsus xüsusiyyət kimi üzə çıxır. Qısa desək, cənnətdə Adəm də uçurdu, amma bu, yelbeyin arvadı tərəfindən aldadılmış sadəlöhv babamıza postinsan deməyə əsas vermir. Adəm postinsan yox, protoinsandır. Postinsan ilk insana Allah tərəfindən verilən, amma sonralar günah üzündən itirilən fenomenal qabiliyyətlərin ağlın (elmin) gücüylə yenidən əldə olunmasından doğulacaq.

İkinci Mahmudun sözügedən hekayəsinə gəlincə, onun qəhrəmanı nəinki elə bir fenomenal qabiliyyəti ilə seçilmir, hətta adi, yekəqarın bir polis tərəfindən rəzil gününə salınır. “Uçuş”un qəhrəmanını postinsandan zaman, “Ubermenşagen”in qəhrəmanını isə məkan ayırır. Postinsanı görmək üçün isə nə keçmiş əyyamlara (başqa zamana!), nə də qeyri planetlərə (başqa məkana!) getmək zəruri deyil. O, elə bu zaman və bu məkanın da varlığı ola bilər. Onu fenomenal qabiliyyəti açılmış mən, sən, o, biz, siz, onlar arasından da seçmək olar.

Amma məsələ sadəcə bununla bitmir – postinsanın bu fenomenal qabiliyyəti ilahi vergi olmaqdan daha çox, elmi nailiyyətin nəticəsi kimi meydana çıxır. Elmilik bir yana, postinsan yaratmağa iddialı yazıçı heç olmasa bu qabiliyyətin meydana çıxma səbəbini göstərməlidir. Məsələn, Mirça Eliadenin “Yetmiş yaşında cavan”, Stiven Kinqin “Ölü zona” romanlarında qəhrəmanların fenomenal qabiliyyətinin ildırım vurması, yaxud maşın qəzası nəticəsində aşkarlanması kimi. İstər K.Abdulla, istərsə də Mahmudun hekayəsində bu səbəblər yoxdur. Hər iki hekayə birbaşa yüksək tessituradan – “postinsanın” hazır təqdimindən başalyır. Çünki hər iki hekayənin müəllifi ona konkret səbəbi olan real fakt kimi yox, göydəndüşmə bir şey, bir möcüzə kimi baxırlar. Bu üzdən hər iki hekayədə “postinsanın” zühuru heç bir real problemi çözmür.



Bu termini işlətməsə də, əslində, postinsan obrazını ədəbiyyatımıza gətirən Həmid Herisçidir. Bununla onun “Solaxay” romanının ambidekster qəhrəmanını nəzərdə tuturuq. Bu qəhrəman indiyəcən latent qalmış sol tərəf imkanlarının elmi-tibbi yolla açılması hesabına metafizik aləmə nüfuz edir və ordan informasiya alır, başqa sözlə desək, qeybdən xəbər verir. Odur ki, bu məsələdə Herisçini cığıraçan, özünün dediyi kimi, stalker hesab etmək lazım gəlir.

Amma, bizim üçün nə qədər ilginc olsa da, bu yazıda Həmid ağanın “Solaxay” romanından danışmaq fikrimiz yoxdur. Çünki roman haqqında “Məlik Həmidin nağılı” adlı ikinci bir yazıda danışmağı planlaşdırmışıq. Hələ adını dəqiqləşdirmədiyimiz üçüncü yazını onun son illər poeziyamızın maraqlı hadisəsi kimi meydana çıxan şeirlərinə həsr etmək və bununla da bu konudakı triptiximizi tamamlamaq fikrindəyik.
Hələlik isə triptixin ilk yazısını – Herisçinin son hekayələrində postinsan fenomeninə həsr olunmuş məqaləni oxuya bilərsiniz.

Ardı var...




Mənbə: Qafqazinfo.az



Məlumatlanmaq üçün Facebook səhifəmizi


Xəbəri paylaş


Digər xəbərlər



Xəbərə şərh yaz
Ad və soyad:*
E-Mail:
Şərhiniz:
Kodu yazın: *
yenilə, əgər kod görünmürsə
28-03-2024